dr Jakub Potulski
Geopolityka nader rzadko jest utożsamiana z radykalnymi i krytycznymi podejściami w naukach społecznych, które nawiązując do tradycji marksistowskiej bądź też do tradycji szkoły frankfurckiej zajmują krytyczną postawę wobec istniejącej rzeczywistości społecznej, ekonomicznej, politycznej i kulturowej.Podejście krytyczne w naukach społecznych, mimo iż faktyczna rozmaitość koncepcji nawiązujących do tego podejścia uniemożliwia jednoznaczne i spójne definicje, wywodzi się z tradycji Karola Marksa, który wierzył, iż ludzka zdolność do posługiwania się językiem, do myślenia i do analizowania warunków swojego życia umożliwi ludziom zmianę swego otoczenia. Ludzie nie musza w mechaniczny sposób na warunki zewnętrzne gdyż mogą oni także używać zdolności myślenia i refleksji w celu kształtowania nowych warunków materialnych i odpowiednich stosunków społecznych. Marks uważał, iż celem teorii społecznej jest wykorzystywanie specyficznie ludzkich zdolności do demaskowania stosunków społecznych opartych na ucisku i proponowanie innych możliwości[1]. Nawiązując do takiego podejścia jeden z twórców szkoły frankfurckiej Max Horkheimer pisał, iż nie musi być jak jest, i że ludzie mogą zmieniać swój byt[2].
W popularnym obrazie geopolityki jest ona najczęściej rozumiana jako nauka, która bada relacje między cechami geograficznymi państwa a jego polityką. Jest to teoria przypisująca decydującą rolę w rozwoju społeczeństwa środowisku geograficznemu[3]. Leszek Moczulski autor jednego z nielicznych polskich opracowań poświęconych problemom geopolitycznym pisał, iż geopolityka jest to dziedzina nauki, która zajmuje się zmiennymi układami siła na niezmiennej przestrzeni, czy tez inaczej mówiąc jest to interdyscyplinarną dziedziną naukową zajmującą się relacjami czasoprzestrzennymi, występującymi między państwami i ich zgrupowaniami[4]. W The Blackwell Encyklopedia of Political Science z 1991 r., uznano, iż geopolityka jest to dziedzina wiedzy podejmująca się studiów nad państwem rozumianym jako fenomen przestrzenno-terytorialny i koncentruje się na zrozumieniu geograficznych podstaw jego siły. Zachowanie państw w przestrzeni międzynarodowej analizowane jest za pomocą charakterystyki terytorium, klimatu, organicznych i nieorganicznych zasobów i ich lokalizacji, a także czynnika ludzkiego, i takich elementów jak wielkość populacji, jaj atrybuty kulturowe, aktywność ekonomiczna i struktury polityczne. Państwo jest tu postrzegane jako komponent politycznej przestrzeni świata i podstawowy przedmiot analiz w ramach teorii stosunków międzynarodowych[5].
Za prekursorów geopolityki powszechnie uznaje się Rudolfa Kjellena, Fryderyka Ratzla, Alfreda Mhana, Halforda Mackindera i Karla Haushofera. Byli oni głównymi twórcami „klasycznego” okresu w rozwoju myśli geopolitycznej. Kształtowała się ona wówczas w szczególnym okresie historii świata, w którym mocarstwa europejskie weszły w fazę szybkiego wzrostu swojej potęgi związanego z rewolucją przemysłową i postępującymi procesami uprzemysłowienia, a tym samym doszło do zaciętej rywalizacji pomiędzy „starymi” a „wschodzącymi” potęgami o surowce, rynki zbytu, o politycznym i strategiczny prymat w świecie. Geopolityka odgrywała wówczas ważną rolę jako swoista doktryna polityczna, której zadaniem byłoby wskazanie, opierając się na wiedzy naukowej, na najbardziej skuteczną strategię dla realizacji interesów narodowych państw. Co było chyba najbardziej charakterystyczne w okresie klasycznym to próba przeniesienia wiedzy naukowej na poziom działalności praktycznej, a najbardziej znani twórcy doktryn geopolitycznych tamtego okresu był nie tylko uczonymi ale przede wszystkim aktywnymi politykami, geostrategami, uwikłanymi w relacje władzy, którzy chcieli oddać swoją wiedzę dotyczącą związków pomiędzy człowiekiem a przestrzenią geograficzną na usługi wypracowania najbardziej skutecznej strategii międzynarodowej.
Klasyczne teorie geopolityczne zajmowały się konstruowaniem schematów geopolitycznej przestrzeni świata aby wykorzystywać je w praktycznych działaniach. Koncepcje te miały często partykularny charakter służąc przede wszystkim nie tyle poszerzaniu wiedzy o świcie i o związkach między działalnością polityczną człowieka a środowiskiem geograficznym, ile miały wspierać politykę określonego państwa. Po drugiej wojnie światowej geopolityka została utożsamiona z ekspansjonistyczną, agresywna polityką wielkich mocarstw. Uznano ją za niebezpieczną ideologię, która służy usprawiedliwianiu wspomaganie rasizmu szowinizmu, maltuzjanizmu i darwinizmu społecznego będących m.in. podstawą ideologii nazistowskich Niemiec. Krytykowano zwłaszcza wykorzystywanie geopolityki w tworzenie polityki III Rzeszy i polityczne zaangażowanie geopolityków, których idee stanowią element propagandy, ideologii i strategii politycznej ale nie nauki.
Przewartościowanie obrazu geopolityki nastąpiło na fali kontestacji lat sześćdziesiątych, kiedy to nastąpił w naukach społecznych gwałtowny wzrost zainteresowania radykalizmem i krytycyzmem. Było to widoczne w badaniach nad kulturą, pedagogice, politologii a zwłaszcza w socjologii. Ukształtowała się wówczas koncepcja radykalnej socjologii, która zajmować miała się krytykowaniem teorii socjologicznych ze względu na poglądy na świat, które one narzucają; badaniem nierówności i ograniczeń tkwiących w strukturze klas i elit, a utrudniających rozwój ludzkiej wolności; oraz analizowaniem charakteru i szans tych ruchów społecznych, które protestują przeciw istniejącej strukturze społeczeństwa. Sam radykalizm określono jako „sięganie do korzeni rzeczy”, czyli ujawnianie cech strukturalnych społeczeństwa[6].
Ważnym elementem tegoż podejścia było założenie, iż radykalizm i krytycyzm w badaniach społecznych musi łączyć się z postawą czynną i działaniem zmieniającym to co jest uznane za zło. Celem poznania jest nie tylko odpowiedź na pytanie jak jest. Wiedza ma ukazywać ukryte mechanizmy władzy i zniewolenia aby można było się im skutecznie przeciwstawić. Teoria krytyczna bada to, co istnieje ale nie akceptuje badanego stanu rzeczy, gdyż jak uważał Karol Marks analiza rzeczywistości społecznej ma być równoznaczna z jej przezwyciężeniem. Uświadomienie szerokim masom sytuacji społecznej pokazuje im równocześnie możliwość i konieczność wyjścia poza nią. Ujawnienie i upowszechnienie wiedzy o prawidłowościach strukturalnych niezgodnych z interesem większości jest równoznaczne z możliwością ich zanegowania i przezwyciężenia[7].
Wśród radykalnych badaczy znalazł się także francuski geograf Yves Lacoste, profesor geografii na Uniwersytecie w Vincennes, który przeniósł postawę radykalną do badań geograficznych uważając, iż rola geografów powinna polegać na wykorzystywaniu umiejętności myślenia przestrzennego do tego aby działać efektywniej i skutecznej. Lacoste należał do grupy młodych badaczy, takich jak Jean Dresch i Pierre George, którzy podjęli próbę odnowy i reorientacji francuskiej geografii i geograficznej analizy zjawiska politycznych. Duża cześć osób związanych z otoczeniem Lacoste’a była jednocześnie zaangażowana politycznie będąc członkiem lub zwolennikiem Nowej Lewicy i Francuskiej Partii Komunistycznej co spowodowało, iż wielki wpływ na ich analizy wywarły teoretyczne koncepcje marksizmu. Zwracał on uwagę, iż w swojej przeszłości geografia była na usługach „politycznej dominacji, nowoczesnych wojen oraz kontrrewolucji”[8], natomiast ideałem Lacoste’a związanego z francuską lewicą i nawiązującego do tradycji marksistowskiej, była wiedza geograficzna służąca emancypacji człowieka i pozwalająca na ukazywanie mechanizmów władzy, tak aby móc się jej przeciwstawić i budować lepsze społeczeństwo.. Uważał także, iż geografia jako dyscyplina akademicka znajduje się w kryzysie ponieważ koncentrując się tylko na opisie krajobrazu unika konfrontacji z rzeczywistymi problemami świata a tym samym nie może stać się dyscypliną użyteczną w rozwiązywaniu i wyjaśnianiu różnorodnych problemów społecznych. Ideałem Lacoste’a była natomiast geografia „aktywna”, której celem jest wykorzystanie wiedzy o przestrzeni aby działać skuteczniej[9]. Uważał, iż należy wykorzystywać geograficzną i geopolityczną wiedzę dla rozwiązywania problemów świata i traktował geografię jako przewodnika w działaniu politycznym oraz instrument postępowych zmian[10].
W swoim podejściu do geografii Lacoste odwoływał się do tradycji Elisee Reclus’ea (1830-1905), francuskiego geografa, a także radykalnego myśliciela społecznego blisko współpracujący m.in. z rosyjskim anarchistą Piotrem Kropotkinem, zwolennika Komuny Paryskiej, który ze względu na swoje zaangażowanie polityczne musiał uciekać z kraju. Lacoste uważał Reclus’ea za ojca francuskiej geografii politycznej i geopolityki. Reclus uważał, iż geografia nie jest niczym innym, jak „historią w przestrzeni”, tak jak historia jest „geografią w czasie”. Oznaczało to m.in., iż francuski uczony traktował otaczającą człowieka przestrzeń jako element dynamiczny, na jako czynnik stały ale jako czynnik zmienny, którego znacznie zależy od charakteru aktywności ludzkiej. Uważał, iż między człowiekiem a jego otoczeniem zachodzą wzajemne interakcje i aktywne oddziaływanie na siebie. Dlatego też Reclus w swojej pracy badawczej francuski uczony szczególną uwagę przypisywał ludzkiej aktywności, która jest źródłem zarówno postępu, jak i regresu społecznego.
Według Recluse’a geografia była nauką o Ziemi jako domu rodzaju ludzkiego i uważał, ze jej zadaniem powinno być poszukiwane sposobu poprawienia życia ludzkiego poprzez zrozumienie swojego otoczenia. i kształtowanie bardziej sprawiedliwego świata. Francuski geograf postrzegał człowieka jako część przyrody i pozatajać środowisko geograficzne można też zrozumieć naturę ludzką (pisał m.in., ze cyrkulacja wody w przyrodzie jest analogiczna do cyrkulacji płynów w organizmie ludzkim). Geografią jest zatem droga do poznania człowieka. Poznanie geograficzne ma charakter „polityczny” gdyż ma służyć przede wszystkim poprawie życia ludzkiego poprzez urzeczywistnienia harmonii człowieka z przyrodą i równości społecznej. W swoich pracach Recluse zakładał także, iż takie zjawiska społeczne, jak kultura oraz polityka pozostają we wzajemnych interakcjach z otoczeniem naturalnym. Natura i kultura są częścią ludzkiej kondycji i powinny znajdować się w równowadze. Jego idea dotycząca solidarności oraz współzależności człowieka i natury spowodowała, iż Recluse’a uznano za „pierwszego ekologa wyprzedającego swoje czasy” oraz pioniera ruchu zielonych[11].
Lacoste uważał, iż prace Recluse’a i jego podejście do badań ukazują rolę geografii i geografów w życiu społecznym. Życie i prace Reclusa ukazują, iż geografia jest nie tylko opisem środowiska naturalnego ale ma służyć poznaniu człowieka i jego otoczenia i emancypacji jednostki ludzkiej, co czyni z Recluse’a geopolityka. Lacoste uważał, iż swoje zainteresowanie geopolityką zawdzięcza właśnie inspiracji pracami francuskiego anarchisty i geografa, którego rola i znaczenie dla nauki jest dużo większe niż Ratzla i niemieckiej geopolitik. Lacoste, który opowiadał się za geografią „aktywną” zwracał uwagę, iż wiedzy geograficznej należy używać w celu wspomagania innych ludzi, a nie tak jak czynili to dotychczasowi geopolityce, w celu wspierania autorytetu władzy państwowej i przygotowywania dla niej scenariuszy zdobycia i utrzymania dominacji w świecie i przygotowywania najlepszych sposobów prowadzenia wojny. Ideałem Lacoste’a związanego z francuską lewicą i nawiązującego do tradycji marksistowskiej była wiedza geograficzna służąca emancypacji człowieka i pozwalająca na ukazywanie mechanizmów władzy, tak aby móc się jej przeciwstawić i budować lepsze społeczeństwo[12].
Lacoste, kierując się swoja wizją geografii politycznej powołał do życia w 1976 r. czasopismo poświęcone problemom geografii politycznej i geopolityki zatytułowane Herodote, które wkrótce stało się jednym z najważniejszych periodyków poświęconych problematyce geopolitycznej. Dla Lacoste’a zjawiska i procesy o charakterze geopolitycznym stanowią wyraz rywalizacji o władzę na określonym terytorium. Swoim słowniku geopolityki pisał on, iż kiedy mówimy o geopolityce, to tak naprawdę mówimy o walce o władzę nad określoną przestrzenią i o ludziach, którzy żyją na danym obszarze. W konfrontacji politycznych sił, każda z nich wykorzystuje rozmaite środki i argumenty aby uzasadnić, iż to właśnie ona ma szczególne prawo do władzy nad danym terytorium, a pretensjom przeciwników brak jest dostatecznych podstaw[13]. Francuski geograf uważał, iż każdym danym momencie historycznym geopolityczna sytuacja określana jest przez rywalizację o władzę, mniejszych lub większych rozmiarach oraz wzajemnymi stosunkami pomiędzy siłami, które znajdują się na terytorium, o które toczy się rywalizacja. To co w dużym stopniu charakteryzowało specyfikę geopolityki Lacoste’a to także fakt, iż uczony ten uważał, iż państwa rywalizują o określone terytoria nie tylko dlatego, iż znajdują się tam określone bogactwa ale przede wszystkim dlatego, iż terytoria te posiadają znaczenie „symboliczne”.
Określona przestrzeń może stanowić dla danego podmiotu geopolitycznego określoną wartość symboliczną z punktu widzenia narodowego, etnicznego, czy też religijnego punktu widzenia. W swoim działaniu aktorzy polityczni kierują się partykularnymi wyobrażeniami i przedstawieniami świata, które stanowią jedną z głównych determinant aktywności geopolitycznej. Lacoste uważał, iż analiza przyjętych partykularnych wizji świata można zrozumieć co determinuje wybór określonej strategii politycznej. Dlatego też francuski uczony centrum swoich zainteresowań uczynnił kategorię „wyobrażeń geopolitycznych”, która według niego może być kluczem do zrozumienia terytorialnych konfliktów pomiędzy grupami ludzkimi gdyż uważał, iż aby zrozumieć charakter konfliktów geopolitycznych trzeba dotrzeć do kluczowych idei i wyobrażeń leżących u ich podstaw[14].
Idee Lacoste’a i jego idea radykalnej (alternatywnej) geopolityki zainspirowały geografów do odmiennego spojrzenia na tematykę geopolityczną i przyczyniły się do wzrostu zainteresowania geopolityką i do poszukiwania nowych dróg rozwoju dyscypliny. Przede wszystkim radykalne stanowisko Lacoste’a znalazło oddźwięk w w środowisku anglojęzycznych geografów, takich jak Simon Dalby, Klaus Dodds, Peter Taylor, Gearoid O’Tuathail, czy też John Angew, którzy zaczęli rozwijać nurt zwany geopolityką krytyczną.
Powstanie geopolityki krytycznej związane było z rosnącą popularnością teorii krytycznej i postmodernizmu w naukach społecznych a także z coraz większym uwzględnianiem „współczynnika humanistycznego” co dla geopolityków oznaczało odwoływanie się do geografii humanistycznej. Nawiązując do teorii krytycznej, postmodernizmu i geografii humanistycznej zaczęto więc podkreślać fakt, iż geopolityczne teorie nie są prawdą absolutną ale są specyficznymi przedstawieniami związanymi z konkretną osobą i sytuacją. Chociaż świat i przestrzeń są dla wszystkich takie same to odmienna jest jego interpretacja i różne wyobrażenia przestrzenne. Dla teoretyków krytycznych wiedza nie jest i nie może być neutralna – ani pod względem moralnym, ani politycznym, ani ideologicznym.
Każda wiedza odzwierciedla interesy obserwatora. Nigdy nie jest bezstronna, ponieważ jest wytworem perspektywy społecznej badacza. Teoria bowiem nie jest w stanie unikać założeń normatywnych przy wyborze informacji, ich interpretacji oraz uzasadnianiu istotności takich badań. Prezentowane przez analityków międzynarodowych wizje rzeczywistości są w rzeczywistości wyrazem ideologii i określonych interesów politycznych. Dlatego też wartościowe jest krytyczne badanie idei politycznych (czy też geopolitycznych), które powinno zwrócić uwagę na kontekst ich powstanie i powiązać z interesami, które dana wizja porządku międzynarodowego czy też teoria reprezentuje. Dzięki temu będzie można ukazać komu i czemu dana wiedza służy i w jaki sposób przyczynia się do utrzymania lub zmiany istniejących struktur międzynarodowych. Zaczęto więc stawiać pytanie o to jak kształtuje się wyobraźnia geopolityczna i w jaki sposób ludzie nabywają i tworzą swoje wyobrażenia o otaczającym ich świecie. Twórcy pojęcia „geopolityka krytyczna” otwarcie nawiązując do takich nurtów badawczych, jak teoria krytyczna, postmodernizm i poststrukturalizm czerpali wiele z ich tradycji badawczej. Centrum badań uczyniono jednostkowe postrzeganie świata kształtowane w procesach dyskursu społecznego.
Analiza krytyczna polega na identyfikowaniu ukrytych źródeł koncepcji geopolitycznych i umiejscawianiu ich w przestrzeni społecznej określonej przez tradycję, kulturę i historyczne doświadczenia. W tym rozumieniu koncepcje geopolityczne są traktowane jako praktyka kulturowa służąca do wytworzenia i narzucenia swoistego obrazu świata. Podejście krytyczne w ramach geopolityki koncentruje się przede wszystkim na próbach ukazania strategicznego znaczenia geograficznych wyobrażeń w aktywności międzynarodowej i kształtowaniu strategii polityki zagranicznej państwa. Nawiązując do tradycji myślenia Jacquesa Derridy uznaje się, iż zadaniem geopolityki krytycznej jest dekonstrukcja sposobów w jakie elity polityczne opisują, przedstawiają i wykorzystują wyobrażenia miejsc (obrazy przestrzenne) w sprawowaniu swojej władzy[15].
Głównym zadaniem geopolityki krytycznej jest zatem ukazanie manipulatywnego charakteru wyobrażeń przestrzennych i ich demitologizacja. Odwołując się do tradycji Michael’a Foucault’a ma on za zadanie ukazać ukrytą, symboliczną „archeologią władzy” wyobrażeń przestrzennych[16]. Podejście to ukazuje, w jaki sposób geograficzne wyobrażenia są kształtowane i w jaki sposób mogą być manipulowane i wykorzystywane w celu uzyskania legitymizacji oraz lojalności społecznej wobec kierunków polityki zagranicznej, ale także wobec konfliktów zbrojnych, czystek etnicznych, czy też ludobójstwa.
Pod koniec lat osiemdziesiątych geopolitycy krytyczni wysunęli propozycję aby geopolitykę pojmować w bardziej szeroki i wszechstronny sposób. Rozpatrując geopolitykę z godnie z tradycją Michaela Foucault’a jako formę dyskursu i władzę/wiedzę doszli do wniosku, iż należy rozszerzyć pojęcie geopolityki tak aby stało się ono szersze i wszechstronniejsze. Postulowali, iż należy krytycznie spojrzeć na geopolitykę jako na praktykę dyskursu społecznego, za pomocą której intelektualiści i dyplomaci dokonują opisania międzynarodowej polityki w kategoriach przestrzennych tworząc odpowiednie obrazy i przedstawienia świata narzucając tym samym dominującą wizję rzeczywistości niekoniecznie zgodną z rzeczywistością ale odzwierciedlającą interesy władzy. W tym rozumieniu badanie geopolityczne zaproponowane przez geopolityków krytycznych to analiza przestrzennego rozumienia polityki międzynarodowej tworzona przez mocarstwa i państwa mające status hegemona w regionie lub świecie[17]. Publikacje pojawiające się w ramach tzw. geopolityki krytycznej, wymusiły bardziej krytyczne spojrzenie na różnorodne publikacje, które podejmują problematykę geopolityczną.
Do upowszechnienia się geopolityki krytycznej w największym stopniu przyczynił się Gearoid O’Tuathail, który najprawdopodobniej jako pierwszy użył tego pojęcia w swojej akademickiej dysertacji zatytułowanej Critical geopolitics: The social construction of space and place in the practice of statecraft opublikowanej w 1989 r. W pracy tej Toal wysunął tezę, iż geografia i geopolityka są technologią opisu świata: pomagają kształtować mapę świata i dostarczać pojęć służących dla jego opisu. Akt opisu świata nigdy nie jest neutralny gdyż zależny jest do społecznego, historycznego i geograficznego kontekstu. Świat jest światem „społecznym” a nie „naturalnym”, nie jest dany jest natomiast „konstruowany”. Różnorodne koncepcje geopolityczne stanowi zatem „technologię władzy” służącą narzucaniu partykularnej wizji świata i dzięki temu realizacji swoich zamierzeń. Geopolityka krytyczna ma ukazywać rzeczywistą rolę geopolitycznych koncepcji będących przede wszystkim praktyką hegemoniczną służącą utrzymaniu swojej dominacji przez narzucenie odpowiedniej wizji świata[18].
W 1996 r. Gearoid O’Tuathail w książce Crtical geopolitics pisał, iż głównym obszarem badawczym geopolityki powinna stać się polityka konstruowania globalnej przestrzeni politycznej przez dominujących intelektualistów, instytucje polityczne oraz dyplomatów, czyli tych, którzy w praktyce odpowiedzialni są za kształtowanie „globalnej polityki”[19]. Wychodząc z założenia, iż geopolityczne przedstawienia świata konstruują i organizują przestrzeń, geopolitycy krytyczni zaczęli postrzegać wiedzę geograficzną jako „przesiąkniętą” władzą i postawili sobie za zadanie dekonstrukcję hegemonicznych związków wyobrażeń przestrzennych ze sprawowaniem władzy i realizacją swoich celów. Geopolityka zaczęła być postrzegana jako „ideologiczny proces konstruowania społecznych, politycznych i kulturowych granic służący do wydzielenia „własnej” przestrzeni i oddzielenia go od zagrożeń zewnętrznych”[20].
Twórcy geopolityki krytycznej postulowali redefinicję dotychczasowej koncepcji tej dyscypliny badawczej i zakładała, iż geopolityka jest szerszym fenomenem kulturowym niż ją się do tej pory rozumiało. Dlatego też krytyczne podejście do geopolityki powinno być osadzone w analizie i konfrontowaniu „geopolitycznych wyobrażeń”, mitów i wiedzy o sobie i świecie zewnętrznym funkcjonujących w ramach państwa. Geraoid O’Tuathal pisał, iż geopolityka krytyczna jest podejściem badawczym, na które składają się trzy podstawowe obszary analizy. Po pierwsze geopolityka krytyczna stara się dokonać dekonstrukcji tradycji i historii myśli geopolitycznej. Po drugie geopolityka krytyczna zajmuje się teraźniejszym działaniem podejmowanym przez elity polityczne poszczególnych krajów i społeczeństw i stara się zrozumieć . I po trzecie ma wskazywać na źródła naszych konwencjonalnych sposobów opisania świata[21].
Taki trójczłonowy schemat pozwalałby zrozumieć proces kształtowania się geopolitycznej kultury danego społeczeństwa, która decyduje o sposobie postrzegania swojego miejsca w świecie i dlatego powinien stanowić podstawę dla studiów nad problemami geopolitycznymi. Zastosowanie takiego modelu pozwała nie tylko na zrozumienie w jaki sposób kształtują się wyobrażenia geopolityczne i geopolityczna kultura danego społeczeństwa ale także pozwała na nowo określić pola badawcze i problematykę badań geopolitycznych.
Geopolityka krytyczna pojawiła się w opozycji wobec tradycyjnego, realistycznego podejścia do analiz geopolitycznych jako jeden z elementów reflektywistycznej rewolty teorii stosunków międzynarodowych. Dyskusja wokół geopolityki krytycznej miała na celu ponowne przebadanie ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych podstaw badań naukowych oraz ocenę otwierających się przed teorią geopolityki możliwości wynikających z zastosowania krytycznego sposobu analizy. Rozwój i rosnąca popularność geopolityki krytycznej przyczyniły się do redefinicji pojmowania geopolityki i coraz powszechniejszego uznania, iż hipotezy geopolityczne nie są ani neutralne ani obiektywne. Są zależne od przyjętych postaw i koncepcji, które można nazwać „metapolitycznymi”, takich jak systemy wartości inspirujące ocenę własnych interesów, środowiska, własnego przeznaczenia i przyszłości systemu międzynarodowego.
Jak pisał włoski geopolityki Carlo Jean różnorodne koncepcje geopolityczne są to w istocie tylko scenariusze możliwego jutra i alternatywnych rozwiązań jego kształtowania zgodnie z naszymi celami, zasadami i wartościami[22]. Dlatego też zadaniem podejścia krytycznego jest odrzucenie dominujących definicji sytuacji społecznych i sposobów konceptualizacji przestrzeni. Celem orientacji krytycznej jest wyjaśnienie istoty systemu dominujących wyobrażeń przestrzennych i ukazaniu, iż dominacja konkretnych sposobów widzenia świata nie ma charakteru „naturalnego”, „przyrodzonego”. Jest to więc próba analizy „wyobrażeń przestrzennych” danego podmiotu w ich kontekście kulturowym, strukturalnym i historycznym. Przedmiotem analizy staje się dyskurs publiczny i dominujące w nim motywy, stereotypy, kody geopolityczne i wyobrażenia przestrzenne. Bada się proces „mapowania” (ang. – „mapping”), czyli wytwarzania przez podmiot swoistego obrazu świata i przestrzeni.
Refleksja badawcza nad światem subiektywnych wyobrażeń ma na celu polepszenie jakości badań nad środowiskiem międzynarodowym i większe wyczulenie teorii pod kątem „rozumienia”. Pozwala ona bowiem tłumaczyć zależności między strukturą społeczną, a ustrojem politycznym, a także między warunkami geopolitycznymi a polityką państwa w sposób niejednowymiarowy. Nie oznacza to rezygnacji z tradycyjnych obszarów badawczych geopolityki, a zwłaszcza zaś z próby zrozumienia charakteru zachodzących zmian i próby analizy i opisu geopolitycznej struktury świata ale nawiązanie do tradycji geografii humanistycznej i teorii krytycznej w znaczący sposób wzbogaca wiedzę geopolityczną o te elementy, które były pomijane lub niedostrzegane w „klasycznej” geopolityce.
[1] J.H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2004, s. 633-634.
[2] M. Horkheimer, Teoria tradycyjna a teoria krytyczna, (w:) Szkoła frankfurcka, t.2, pod red. J. Łozińskiego, Warszawa 1987, s. 175
[3] Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 2004.
[4] L. Moczulski, Geopolityka, Warszawa 1999, s. 30, 75.
[5] The Blackwell Encyclopedia of Political Science, t. 1, ed. V. Bogdanor, Oxford 1991, s. 254.
[6] J. Mucha, Socjologia jako krytyka społeczna, Warszawa 1986, s. 8.
[7] Ibidem, s. 39.
[8] Y. Lacoste, Editorial, „Herodote”, nr 1, 1976, s. 1-2
[9] Y. Lacoste, Editorial: Les geographes, l’action et la politique, (w:) Herodote, nr 33, 1984, s. 19.
[10] Lcoste Yves, (w:) Dictionary of geopolitics, ed. J. O’Loughlin, Westport 1994, s. 146.
[11] Recluss, Elise, (w:) Dictionary of…, s. 208.
[12] Alternative geopolitics, (w:) Dictionary of Alternatives, ed. M. Parker, V. Fournier, P. Reedy, Londyn 2007, s. 3.
[13] P. Lorot, Histoire de la geopolitique, Paryż 1995, s. 69.
[14] Por. Lacoste Y., Une monde qui n’set pas futile, (w:) Le monde: espaces et systemas, ed. V.F. Durand, J. Levy, D. Retaile, Paryż 1993, s. 70-74.
[15] Dodds K, Sidaway J., Locating critical geopolitics, “Environment and Planning D: Society and Space” , nr 12, 1994, s. 515.
[16] P. Reuber, Conflict studies and critical geopolitics – theoretical concepts and recent research in political geography, “GeoJournal”, nr 50, 2000, s. 39.
[17] G. O’Tuathail, Critical geopolitics, Londyn 1996, s. 59-60.
[18] G. O’Tuathail, Critical geopolitics: the social construction of space and place in the practice of statecraft, Syracuse University 1989, s. 64-75.
[19] G. O’Tuathail, Critical geopolitics, Londyn, s. 185.
[20] M. Müller, Reconsidering the concept of discourse for the field of critical geopolitics: towards discourse as language and practice, “Political Geography”, nr 27, 2008, s. 323.
[21] G. O’Tuathail, The critical reading/writing of geopolitics: re-reading/writing Wittfogel, Bowman and Lacoste, “Progres in Human Geography”, vol. 18, nr 3, 1994, s. 313-314.
