W ramach publikacji tekstów źródłowych z zakresu historii myśli geopolitycznej, poniżej zamieszczamy referat na temat prometeizmu jako ruchu politycznego, wygłoszony w dniu 12 lutego 1940 roku w Paryżu, w hotelu "Ceres", przez Edmunda Charaszkiewicza, oficera przedwojennego polskiego wywiadu wojskowego. Poniżej krótki biogram autora.
Edmund Charaszkiewicz (1898-1975) – od 1914 r. żołnierz Legionów Polskich, a od 1917 r. pracownik Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu. Uczestnik wojny 1920 r. oraz ochotniczo III powstania śląskiego. Od 1926 r. w Oddziale II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego na stanowisku referenta spraw ukraińskich. W roku 1928 objął kierownictwo Ekspozytury nr 2 Oddziału II zajmującej się narodami ujarzmionymi przez Rosję. Działalność w ruchu prometejskim kontynuował także na emigracji, należał ponadto do londyńskiej Ligi Niepodległości Polski.
***
ppłk Edmund Charaszkiewicz
Przystępując do naświetlenia genezy i rozwoju koncepcji prometejskiej oraz przodującej roli polskiej w tej akcji – należy przede wszystkim poczynić następujące skonstatowania:
1. Twórcą i duszą koncepcji prometejskiej był Marszałek Piłsudski, który jeszcze w roku 1904, w memoriale wystosowanym do rządu japońskiego zwrócił uwagę na konieczność wykorzystania w walce z Rosją licznych narodów nierosyjskich, zamieszkałych w basenach bałtyckim i czarnomorsko-kaspijskim, podkreślając, że naród polski, z tytułu swej przeszłości historycznej, zamiłowania do wolności i najbardziej zdecydowanej postawy względem zaborców – w walce tej niewątpliwie zajmie czołowe stanowisko, pociągnie za sobą proces emancypacyjny innych narodów uciśnionych przez Rosję. Na specjalną uwagę zasługuje następujący wyjątek z jego memoriału:
„Ta siła Polski i jej znaczenie wśród części składowych państwa rosyjskiego daje nam śmiałość stawiania sobie jako celu politycznego – rozbicie państwa rosyjskiego na główne części składowe i usamodzielnienie przemocą wcielonych w skład imperium krajów. Uważamy to nie tylko jako spełnienie kulturalnych dążeń naszej Ojczyzny do samodzielnego bytu, lecz i jako gwarancję tego bytu, gdyż Rosja pozbawiona swych podbojów, będzie o tyle osłabiona, że przestanie być groźnym i niebezpiecznym sąsiadem.”
2. Genezą ruchu prometejskiego jest odrodzenie narodowe, zapoczątkowane w końcu XIX stulecia wśród licznych narodów zamieszkałych imperium rosyjskie na gruncie procesu socjalnego, powodującego w Rosji procesy rewolucyjne. Nieomal wszystkie partie socjalistyczne, tworzone w środowiskach etnicznie nierosyjskich przyjęły charakter narodowy i do programu swojego na naczelnym miejscu wprowadziły hasło niepodległości. Do tych partii należy zaliczyć partie socjalistyczne: polską, ukraińską, fińską, łotewską, litewską, gruzińską, azerbejdżańską, które w dalszym rozwoju wypadków objęły prymat w ruchu niepodległościowym swoich narodów. Jakkolwiek we wszystkich tych krajach istniały organizacje o czysto narodowym charakterze, wyznające również niepodległość, to jednak partie socjalistyczne tych krajów właśnie dlatego, że wiązały spełnienie swych postulatów niepodległościowych z ruchem socjalnym w Rosji, z konieczności nabierały w swoich zewnętrznych programach więcej bezpośredniości i dynamizmu. W ostatecznym wyniku walki narody basenu bałtyckiego: Polska, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa zdobyły i utrzymały swą niepodległość – narody basenu czarnomorsko-kaspijskiego: Ukraina, Don, Kubań, Krym, Gruzja, Azerbejdżan, Armenia, Północny Kaukaz, wyemancypowały się politycznie w okresie 1919-1921, utraciły jednak niepodległość wskutek dokonanego zaboru sowieckiego.
3. W latach 1917-1921 – w okresie wyzwalania się narodów w basenach bałtyckim i czarnomorsko-kaspijskim spod wpływów Rosji – Polska była jedynym państwem współdziałającym czynnie z tymi narodami, napotykając w swoich wysiłkach na sprzeciw Koalicji, która przez popieranie białych Rosjan – dążyła do odbudowy monolitu rosyjskiego. Nieco odmiennie zaznaczyły się w tym procesie tendencje Rzeszy Niemieckiej, która specyficznymi metodami politycznymi, pod osłoną wojsk okupacyjnych, ugruntowywała swoje wpływy na Północy (Litwa, Łotwa) – inspirowała na Ukrainie federację polityczną z Rosją (Skoropadski) [1], oraz przeprowadzała próby swojej hegemonii na Kaukazie wbrew interesom politycznym zaprzyjaźnionej z nią wówczas Turcji. Rzeczywiste intencje i cele oraz perfidia ówczesnej polityki niemieckiej zdemaskowane zostało ostatecznie przez traktat brzeski, zawarty z bolszewikami w 1918 roku.
4. Bezpośrednio po utracie niepodległości narodów basenu czarnomorsko-kaspijskiego i definitywnie dokonanego w 1921 roku zaboru przez Sowiety tych terenów, Polska była jedynym państwem w Europie, popierającym materialnie i moralnie tendencje polityczne emigracji prometejskiej. Dopiero po dojściu Hitlera do władzy (1934 rok) [2], zaznaczyło się silnie zainteresowanie tym problemem Rzeszy Niemieckiej – częściowe również Japonii oraz Włoch. Zaznaczyć jednak należy, że mimo wyraźnego uzewnętrznienia propagandowego tych zainteresowań ze strony niemieckiej i wytworzenia na tym odcinku niepożądanej dla nas konkurencji politycznej, reprezentowanej przez Niemcy, zasadniczo odbiegał od podstawowych założeń ideologicznych koncepcji prometejskich – w istocie swej stanowił elastyczną, koniunkturalną platformę dywersji, z możliwościami wykorzystania jej dla bieżących celów polityki niemieckiej w każdym kierunku. Kategorycznie muszę podkreślić, że na tym odcinku politycznym żadnych powiązań ani organizacyjnych, ani ideologicznych pomiędzy nami a Niemcami nie było, i że nasi przyjaciele polityczni w tym okresie współpracy otrzymali od nas wyraźnie sprecyzowane instrukcje – niewiązania się organizacyjnego z Niemcami, lecz wyłącznie wykorzystywania pośrednich możliwości propagandowych na tym terenie. Decyzja polityczna w tej sprawie opracowana była szczegółowo na piśmie w akcie służbowym E [kspozytury] 2 Oddz[iału] II Szt[abu] Gł[ównego] z 1935 r. Wypada mi zaznaczyć, że w tej tak bardzo naówczas skomplikowanej sytuacji politycznej, w której stanowisko Niemiec niewątpliwie silnie zaważyło na umysłach emigracji prometejskiej z nami związanej, kontrahenci prometejscy, reprezentujący autorytatywne przedstawicielstwa nacjonalne, wykazali dostateczną lojalność polityczną.
5. Polskie czynniki polityczne kierujące akcją prometejską na przestrzeni lat 1918- 1939 przestrzegały przez cały czas czynnej współpracy z wyzwalającymi się narodami prometejskimi a później z emigracją polityczną prometejską następujących tez i zasad:
a) Treścią podstawową koncepcji prometejskiej jest walka z każdym ustrojem Rosji imperialistycznej o zdobycie wolności narodów i utworzenie na terenach etnicznie nierosyjskich, obejmujących baseny bałtycki, czarnomorski i kaspijski szeregu państw niepodległych, stanowiących wspólny front obrony przed agresją rosyjską.
b) We wspólnej walce o te cele, we wzajemnym uszanowaniu suwerenności polityczno-państwowej i konieczności wspólnej obrony przed agresją imperializmu rosyjskiego – mieści się realny interes polityczny państw i narodów wchodzących w skład frontu prometejskiego na czele z Polską.
c) We wspólnym interesie solidarnych wysiłków realizacyjnych wyklucza się eksponowanie na zewnątrz wzajemnych sporów wewnętrznych i pretensji sąsiedzkich, stojąc na stanowisku, że głównym celem koncepcji prometejskiej jest zdobycie niepodległości państwowej, a dopiero na dalszym planie ewentualne rozpatrywanie spornych zagadnień. Zgodnie z tym stanowiskiem należy podkreślić, że w ramach polsko-ukraińskiego zagadnienia prometejskiego wyeliminowany był odcinek związany z postulatami politycznymi Ukraińców w Polsce. Stwierdzić mogę ponad wszelką wątpliwość, że politycy ukraińscy (petlurowcy) [3] , występujący dość często z propozycjami organizacyjnego powiązania z akcją prometejską wewnętrznych organizacji politycznych ukraińskich, spotykali się z naszej strony z kategorycznym sprzeciwem. Nie znaczy to wcale, że nie byli oni wcale w kontakcie politycznym z politykami ukraińskimi z Wołynia i Małopolski Wschodniej i że nie mieli możliwości inspiracyjnych na tym odcinku politycznym. W każdym razie respektowali zasadę traktowania Wołynia i Małopolski Wschodniej jako integralnej części Rzeczpospolitej i jako terenów politycznych, sferę zainteresowań polskiej polityki wewnętrznej.
d) Istota polityczna, zawarta w zasadzie wzajemnego uszanowania suwerenności politycznej w imię wspólnego interesu politycznego powoduje konieczność traktowania wszystkich stron politycznych prometejskich, jako równych kontrahentów politycznych, tym samym nadaje akcji prometejskiej wyraźny charakter polityczny i wyklucza metodę agencyjnego charakteru współpracy. Ten pogląd był przez miarodajne czynniki polityczne polskie ściśle przestrzegany i niesłusznym jest twierdzenie, jakoby Sztab Polski traktował emigrację prometejską wyłącznie jako instrument polityczny dla doraźnych celów dywersji.
6. Koncepcja prometejska nie miała poparcia organizacyjnego ani też politycznego w poszczególnych partiach politycznych polskich zarówno na lewicy jak w centrum i na prawicy. Równocześnie należy stwierdzić, że również w obozie piłsudczykowskim ideologia ta miała dużo przeciwników, co zwłaszcza w ostatnich latach przed wojną wyraźnie się uzewnętrzniło w licznych polemikach publicystycznych. Natomiast obiektywnie należy stwierdzić, że w młodych kołach ND i w szeregach innych organizacjach młodzieżowych opozycyjnych, problem prometejski podejmowany był samorzutnie – pozytywnie, i zyskiwał zwolenników. Wystarczy przestudiować artykuły drukowane w ostatnich latach przed wojną, w takich pismach, jak "Prosto z mostu", "Kamena", "Zet", "Przegląd Katolicki", "Kultura Poznańska" i "Przełom", aby się przekonać jak głęboko utrwalać się zaczęły poglądy prometejskie w szerokich kołach Młodej Polski.
Współpracę polsko-prometejską, w której czynnik polski zajmował politycznie zawsze przodującą pozycję, wypada podzielić na pięć okresów charakterystycznych, uwarunkowanych wewnętrzną i zewnętrzną sytuacją polityczną.
Pierwszy okres obejmuje lata 1918-1921, w których Polska z jednej strony w wojnie z bolszewikami i Ukraińcami utrwala swoje granice na Kresach Wschodnich, z drugiej zaś wyrównuje swoje porachunki z Niemcami na Zachodzie poprzez powstania poznańskie, śląskie oraz partycypuje w akcjach plebiscytowych w Warmii i Mazurach, na Śląsku Cieszyńskim, na Spiszu i Orawie.
W tym okresie w basenie bałtyckim odradzają się państwowo Finlandia, Estonia, Litwa i Łotwa, w stosunku do których Polska jako jedna z pierwszych państw występuje z propozycją uznania ich egzystencji politycznej de facto i de iure, podkreślając bardzo wyraźnie na przykładzie łotewskim pełne uszanowanie ich suwerenności państwowej.
W basenie czarnomorsko-kaspijskim emancypują się kolejno: Ukraina, Krym, Gruzja, Azerbejdżan, Don, Kubań, oraz północny Kaukaz, równocześnie przejawiają się tendencje odrodzenia narodowego Idei-Uralu [4] i Turkiestanu, ograniczając jednak wyłącznie do zwołania tzw. Zgromadzeń Narodowych. Do istotnych aktów politycznych, dokumentujących rolę Polski w odrodzeniowym procesie prometejskim na Południu zaliczyć należy: zawarcie polsko-ukraińskiego sojuszu wojskowego i politycznego (tzw. “umowa warszawska”) [5] , wyprawa Piłsudskiego na Kijów (wyraz związania operacji wojskowych z politycznymi podstawami prometejskimi) [6] , wyznaczenie posła Rzeczpospolitej na Ukrainie, [7] akredytowanie posła Polski na Kaukazie, wyznaczenie Misji Wojskowej na Kaukaz, [8] zwrócenie się prezydenta Tatarskiego Zgromadzenia Narodowego na Krymie do Ligi Narodów z wnioskiem, aby Polska objęła protektorat nad Krymem. [9] Bezpośrednimi współpracownikami Marszałka Piłsudskiego w tym okresie politycznym byli: Jodko Witold, [10] Filipowicz Tytus, [11] śp. gen. Stachiewicz Julian, [12] śp. płk Sławek Walery, [13] płk Schaetzel Tadeusz, [14] śp. mjr Czarnecki, min. Zaleski August, [15] śp. min. Wasilewski Leon, [16] min. Józefski [właść. Józewski], [17] nacz[elnik] Wydz[iału] M.S.Z. Lukasiewicz, [18] śp. Hołówko Tadeusz, [19] dyr. Szumlakowski, [20] dyr[ektor] Dąbski ss, radca Arciszewski, [21] mjr Jędrzejewicz Wacław, [22] min. Kno11. [23]
Drugi okres przypada na lata 1921-1923, w którym Polska po traktacie ryskim występuje na drogę realizacji państwowej wspólnie z państwami bałtyckimi, organizacje państwowe basenu czarnomorsko-kaspijskiego kolejno utrącają swoją niepodległość na skutek zaboru sowieckiego, autorytatywnie ich przedstawicielstwa wstępują zaś na emigrację, gdzie kontynuują swoją pracę polityczną. Ostatnie rządy i przedstawicielstwa polityczne państw prometejskich emigrują:
1. Rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej – do Polski, Francji i Czechosłowacji.
2. Rząd Gruziński – do Francji.
3. Rząd Azerbejdżański – do Turcji.
4. Rządy kubański i doński – do Czechosłowacji.
5. Centrum Narodowe Góralskie – do Turcji.
6. Centrum Narodowe Ormiańskie – do Francji.
7. Centra Narodowe Tatarskie (Krym, IdeI-Ural, Turkiestan) – do Turcji, Francji i Polski.
W tym okresie Marszałek Piłsudski pozostaje jeszcze u władzy – początkowo w charakterze Naczelnika Państwa, później przejściowo jako szef Sztabu Głównego. W układzie personalnym polskich sił dyspozycyjnych w zasadzie nie zachodzą żadne zmiany, z tym że partycypują z urzędu w sprawach prometejskich ówcześni p.p. szefowie Sztabu Głównego: p. gen. Sikorski Władysław, p. gen. Haller Stanisław [25] oraz szef Oddziału II Sztabu Głównego płk dypl. Matuszewski. [26]
Problem prometejski wchodzi na drogę współpracy Polski z emigracjami politycznymi, pozostającymi w kontakcie oficjalnym z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, naszymi placówkami zagranicznymi w Stambule, w Bukareszcie, w Pradze, w Teheranie i Paryżu, oraz ze Sztabem Głównym. Już w roku 1922 przyjęta została do Armii Polskiej pierwsza grupa oficerów gruzińskich, proponowanych przez rząd gruziński.
Trzeci okres – lata 1923-1926, w którym Marszałek Piłsudski usunął się od władzy, jest okresem, w którym ówczesne rządy polskie wyeliminowały problem prometejski ze swojego programu politycznego. Wypada podkreślić, że w tym okresie bolszewicy w całej rozciągłości realizują tezy narodowościowe Stalina na terenach etnicznie nierosyjskich Imperium, przez powołanie do życia Autonomicznych Republik Narodowych, likwidując równocześnie ostatnie odruchy niepodległościowe elementów narodowych na tych terenach.
W tej fazie rozwoju stosunków politycznych kontaktują się nadal z emigracjami prometejskimi bez wiedzy i decyzji rządu: na odcinku wojska płk dypl. Schaetzel Tadeusz, śp. mjr dypl. Czarnecki i kpt. Suchanek Henryk [27] – na odcinku Ministerstwa Spraw Zagranicznych Nacz. Wydz. Wschodniego Łukasiewicz. Wyjątek pod względem politycznego traktowania ze strony autorytatywnych oficjalnych czynników rządowych stanowił odcinek gruziński, który miał poparcie polityczne zarówno u ówczesnego pana ministra spraw zagranicznych (min. Skrzyński) [28] , jak i u pana szefa Sztabu Głównego (p. gen. Haller Stanisław).
Czwarty okres – lata 1926-1932 – od powrotu Marszałka Piłsudskiego do władzy do zawarcia paktu nieagresji z bolszewikami – to okres najbardziej zdecydowanej, organizacyjnej i aktywnej współpracy z organizacjami prometejskimi.
W roku 1927 problem prometejski jako temat polityczny zostaje organizacyjnie i referencko ustawiony zarówno w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, jak i w Sztabie Głównym. W uprzednich bowiem okresach koncentrował się on w poszczególnych wyższych szczeblach osobowych, nie posiadał odpowiedniej stałej komórki referenckiej, przygotowującej i skupiającej potrzebne elementy. Nastąpiło obecnie ścisłe powiązanie i uzgodnienie współpracy pomiędzy Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Sztabem Głównym, jako czynnikami bezpośrednio reprezentującymi politycznie temat prometejski, oraz z M.S. Wojsk. i M.S. Wewn., jako czynnikami pośrednio zahaczającymi o ten problem (wojsko – oficerowie kontraktowi i M.S. Wewn. – aspekt wewnętrznej polityki na odcinku ukraińskim).
Równocześnie przystąpiono na odcinku współpracy z narodowymi organizacjami prometejskimi do uporządkowania i unormowania elementów organizacyjnych i podstaw politycznych.
Z ważniejszych posunięć realizacyjnych oraz wydarzeń politycznych w omawianym okresie wymienić należy:
I. – na odcinku ogólnoprometejskim:
1. Utworzenie Instytutu Wschodniego w Warszawie z programem studiów Bliskiego i Dalekiego Wschodu – z równoczesnym potraktowaniem tej instytucji jako instrumentu politycznego dla spraw ogólnoprometejskich.
2. Powołanie do życia przy Instytucie Wschodnim w Warszawie Orientalistycznego Koła Młodych, jako organizacji młodzieżowej, poświęcającej się sprawom ogólnoprometejskim – z Ekspozyturami w Krakowie, Wilnie i Charbinie.
3. Stworzenie pisma "Wschód" (kwartalnik) poświęconego sprawom prometejskim.
4. Stworzenie stypendiów naukowych dla studentów prometejskich w Warszawie, Wilnie, Poznaniu, Krakowie, Paryżu, Berlinie, Kairze.
5. Stworzenie 4-ech klubów prometejskich: w Warszawie, Paryżu, Helsinkach i Charbinie.
6. Stworzenie w Paryżu i Helsinkach periodycznych czasopism (miesięcznik): "Promethee" i "Prometheus", jako organów dla propagandy zewnętrznej.
7. Nawiązanie współpracy z "France – Orient" w Paryżu.
II. – na odcinku ukraińskim:
1. Zorganizowanie Sztabu Ukraińskiego URL, obejmującego: Sekcję Org[anizująco]-Op[eracyjną] [?] (podporządkowana bezpośrednio śp. gen. Stachiewiczowi Julianowi), Sekcję Wywiadowczą (podporządkowana Wydz [iałowi] II – b[yłemu] Oddz[iałowi] II Szt[abu] Głównego D, Sekcję Propagandowo-Terenową (podporządkowana E[kspozyturze] Z. Oddz[iału] II Sz [abu] Gł[ównego]).
2. Powołanie oficerów ukraińskich (petlurowców) w charakterze oficerów kontraktowych do Armii Polskiej.
3. Stworzenie trzech oddzielnych agencji informacji prasowej: w Warszawie ("A. T. E."), w Paryżu ("Ofinor"), w Bukareszcie ("Ukraintag").
4. Stworzenie pisma "Biuletyn Polsko-Ukraiński".
5. Utworzenie w Warszawie Ukraińskiego Instytutu Naukowego.
6. Powołanie do życia Głównej Rady Ukraińskiej, centralizującej ośrodki emigracji petlurowskiej w krajach europejskich. W tym okresie odnotować należy na odcinku ukraińskim dwa zasadnicze wydarzenia polityczne:
a) zabójstwo w Paryżu przez bolszewików Atamana Petlury Symona (26 V 1926 r.)
b) proces Jefremowa w Kijowie (rok 1928) [rok 1930], wykazujący istnienie tajnej organizacji narodowej na Ukrainie, skontaktowanej z Rządem URL. [29]
III. – na odcinku kaukaskim:
1. Zorganizowanie w Turcji i Iranie stałych placówek terenowych dla kontaktu z krajem na odcinkach: azerbejdżańskim, gruzińskim i góralskim (wymienić należy, że w tym okresie organizacja gruzińska przeprowadziła około 20 ekspedycji do kraju, organizacja góralska podtrzymywała regularny kontakt z krajem co najmniej raz na miesiąc).
2. Utworzenie Komitetu Narodowego Kaukaskiego, reprezentującego polityczną koncepcję państwową Kaukazu i opracowanie Konstytucji Konfederacji Kaukaskiej.
3. Powołanie do Armii Polskiej w charakterze oficerów kontraktowych dalszej grupy oficerów gruzińskich, ponadto Azerbejdżan i Górali Kaukaskich – na wnioski autorytatywnych przedstawicielstw narodowych.
W tym okresie odnotować należy na odcinku kaukaskim następujące wydarzenia polityczne:
a) zabójstwo w Paryżu przez bolszewików min. gruzińskiego Ramiszwili Noego (7 XII 1930). [30]
b) enuncjacje Szałwy Eliawy, "sowieckiego gubernatora Kaukazu", stwierdzającego oficjalnie na kongresie komunistów gruzińskich w Tyflisie, w roku 1930, że niewątpliwie istniejący ruch nacjonalny na Kaukazie pozostaje pod wpływem Komitetu Narodowego Kaukaskiego (KNK).
Narastające na Kaukazie odruchy rewolucyjne (zwłaszcza w Azerbejdżanie) wykonują współdziałanie wszystkich narodowych czynników kaukaskich.
IV. – na odcinku tatarskim:
l. Rozwój akcji propagandy niepodległościowej na terenach IdeI-Uralu, Krymu i Turkiestanu oraz silnie rozwinięta polemika sowiecka z prasą prometejską.
2. Nawiązanie z tymi krajami łączności.
3. Bezpośredni udział w Wszechświatowym Kongresie Muzułmańskim w Jerozolimie (1929 rok), [31] którego aspekt polityczny, dzięki udziałowi prometejskich przedstawicieli (Szamil Said Bey [32] , Ayas Ishaki [33] ) zwrócił się przeciw Rosji Sowieckiej. W tym okresie cała prasa muzułmańska, zwłaszcza w Egipcie i w Arabii prowadziła wytężoną akcję antysowiecką. Szamil Said Bey powołany został do centrum wykonawczego Kongresu w charakterze sekretarza.
Na odcinku krymskim należy odnotować bardzo charakterystyczne zjawiska stosowania metod "wallenrodyzmu" w akcjach politycznych kraju, co ujawnione zostało wyraźnie w znanym procesie Veli Ibrahimowa, skazanego na śmierć przez bolszewików. Również w procesie Sułtan Galijewa [34] (bezpośredniego współpracownika Stalina za czasów spełniania przez niego funkcji komisarza do spraw narodowościowych) wyszły na jaw bardzo charakterystyczne metody walki z reżimem sowieckim Tatarów Kazańskich i Turkiestanu.
V. – na odcinku kozackim:
Podkreślić należy skutecznie przeprowadzoną akcję propagandy zewnętrznej, dzięki której w dużym stopniu rozwinął się ruch separatystyczny wśród licznych ugrupowań politycznej emigracji kozackiej, wprowadzając do szeregów białej emigracji rosyjskiej znaczną dywersję polityczną.
W omawianym okresie politycznym ruch prometejski zetknął się z faktem odeń niezależnym, a który jednak odegrał w stosunku doń pewną rolę.
Na ten okres mianowicie przypada wzmożenie akcji dywersyjnej OUN w Polsce, popieranej wówczas zarówno przez Niemcy, jak i Czechosłowację, a nawet Litwę. Rezultatem tej akcji są liczne wystąpienia ekspropriacyjne i sabotażowe członków oddziałów bojowych OUN w Małopolsce Wschodniej, co w konsekwencji zadecydowało o znanej akcji pacyfikacyjnej na tym terenie.
W sprawie akcji pacyfikacyjnej stwierdzam:
1. Nie była ona w jakikolwiek sposób rozpatrywana przez referentów prometejskich ani z nimi uzgadniana przed powzięciem co do niej decyzji.
2. Wśród ludzi prowadzących politykę prometejską w M.S.Z. i w Sztabie Głównym nie spotykała się ona z przychylną oceną, jako zjawisko utrudniające z konieczności akcję prometejską.
3. Traktowana była przez nich z konieczności jako zabieg profilaktyczny, skierowany na odcinek wewnętrzno – polski, przy czym pomimo wspomnianych powyżej złych stron tego zabiegu dla akcji prometejskiej nie uznano go za zjawisko, mogące zachwiać podstawami tej akcji.
Bez porównania większym wstrząsem dla sfer prometejskich, zjawiskiem o wyjątkowo głębokim znaczeniu politycznym była tragiczna śmierć Tadeusza Hołówki, zamordowanego w Truskawcu przez członków oddziałów bojowych OUN we wrześniu [35] 1931 roku. Bez jakichkolwiek tendencji należy stwierdzić, że śmierć Tadeusza Hołówki wyjątkowo głęboko była odczutą w sferach prometejskich ukraińskich jako niepowetowana i bezprzykładna ofiara na rzecz nowej idei.
Przy okazji należy ogólnie stwierdzić, że w ustosunkowaniu się rządu polskiego do mniejszości narodowych w Polsce w ogóle, a w szczególności do zagadnienia ukraińskiego nie było w Polsce żadnej planowej, zdecydowanej i konstruktywnej polityki wewnętrznej. Skoro takiej polityki nie było, nie należało oczekiwać pozytywnych rezultatów. Ponieważ w orbicie Rzeczpospolitej posiadaliśmy około 6.000.000 Ukraińców, nie należy się dziwić, że przy braku konstruktywnej polityki wewnętrznej tzw. niebezpieczeństwo ukraińskie nie przyczyniło się do zrozumienia koncepcji prometejskiej, lecz przeciwnie, ułatwiało jej zwalczanie.
Zagadnienie ukraińskie było zresztą nie tylko zewnętrzną inspiracją dywersyjną niemiecką, ale w takim samym stopniu – w okresie zaś 1921-1931 w znacznie wyższym stopniu – przez politykę Sowietów, która z jednej strony komunizowała konsekwentnie nasze Kresy Wschodnie, z drugiej zaś przez "unaradawianie" życia w Ukrainie Sowieckiej, stwarzała wśród Ukraińców, obywateli polskich, silne nastroje prosowieckie, z których Ukraińcy wyleczyli się dopiero po znanych i dokuczliwych aktach eksterminacyjnych sowieckich, jakie nastąpiły w latach 1933-1938 (masowe przesiedlenia ludności, organizowany głód na Ukrainie, który wyniszczył około 5.000.000 ludzi, masowe areszty i egzekucje).
Omawiany okres polityczny cechuje znaczny udział osób polskich w pracach prometejskich, a mianowicie:
1. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych: Nacz [elnik] Hołówko Tadeusz, Nacz [elnik] Schaetzel Tadeusz, poseł Hempel, [36] poseł Tarnowski [37] , poseł Arciszewski, poseł Knoll, poseł Łukasiewicz, poseł Szumlakowski, radca Zaćwilichowski Stanisław, [38] radca Gawroński Jan, [39] radca Mostowski Henryk [Zygmunt], [40] radca Zaleski Władysław, [41] radca Wyszyński Kazimierz, [42] radca Dubicz Penther Karol, [43] referent Pelc Władysław, [44] referent Zalewski Ksawery, [45] referent Wolski Władysław, [46] referent Kurnicki Piotr, [47] radca Knoll Wacław. [48]
2. W Sztabie Głównym: śp. gen. bryg. Stachiewicz Julian, płk dypl. Schaetzel Tadeusz, płk dypl. Pełczyński Tadeusz, [49] płk dypl. Englicht Józef, [50] mjr Charaszkiewicz Edmund, mjr Dąbrowski Włodzimierz, mjr Gliński Stanisław, mjr Krzymowski Jerzy, [51] mjr dypl. Krzewski, [52] kpt. Nowaczek Stefan, kpt. Rybczyński Jan, [53] por. Helcman Jan, radca Skarżyński Józef, [54] referent Piwnicki Eugeniusz, [55] referent Sipa Stefan, [56] por. Zaręba Antoni.
3. W Ministerstwie Spraw Wewnętrznych: Nacz. Suchenek Henryk [Suchanek-Suchecki Henryk], radca Laniewski Stanisław [Laniecki Stanisław], [57] radca Miśkiewicz Emil.
4. W Ministerstwie Oświaty: Nacz. Kawałkowski Aleksander, [58] dyr. Potocki, [59] radca Meyer Zdzisław, Znaniecki Juliusz, radca Miłobędzki Adam.
5. Na odcinku społeczno-politycznym: senator Siedlecki Stanisław (prezes Instytutu Wschodniego), [60] Wacław Sieroszewski, [61] ks. prałat Trzeciak, [62] ks. prałat Kwiatkowski Stanisław [Antoni Wincenty], [63] ks. Około – Kułak, [64] prof. Górka Olgierd (generalny sekretarz i dyrektor Instytutu Wschodniego), [65] Korwin-Pawłowski Stanisław (generalny sekretarz Instytutu Wschodniego), [66] nacz [elnik] Bielawski, [67] dyr [ektor] Paprocki Stanisław (dyrektor Instytutu Badań Spraw Mniejszości Narodowych), [68] min [ister] Wasilewski Leon, red [aktor] Bączkowski Włodzimierz, [69] red [aktor] Ibiański Feliks, [70] red [aktor] Łypacewicz, [71] dyr [ektor] Wielhorski Władysław (dyrektor Instytutu Badań Europy Wschodniej w Wilnie), [72] redaktor Świechowski Marian, [73] prof. Kucharzewski Jan, [74] prof. Handelsman Marcelil, [75] prof. Poniatowski, [76] prof. Kolankowski, [77] prof. Oskar Halecki, [78] prof. Zajączkowski, [79] prof. Ujejski, [80] prof. Szober, [81] Andrzej Strug, [82] poseł Malinowski, [83] Wielopolski Alfred, [84] redaktor Stpiczyński Wojciech, Łobodowski Józef, [85] prof. Zdziechowski Marian, [86] naczelnik Woydyno. [87]
Poza tym, w tym okresie politycznym, dzięki wyjątkowej i wybitnej aktywności Tadeusza Hołówki w sprawach prometejskich partycypują pośrednio lub bezpośrednio ministrowie: Sławek, Prystor, [88] Zaleski August, Jędrzejewicz Janusz, [89] Jędrzejewicz Wacław, Pieracki Bronisław, [90] Koc Adam, [91] Starzyński Stefan, [92] Kościałkowski Marian. [93]
Osobną pozycję inspiracji politycznej prometejskiej stanowiły prace ideowo- polityczne, reprezentowane przez Adama Skwarczyńskiego. [94]
Ogólnie można scharakteryzować ten okres następująco: Sprzyjająca koniunktura polityczna wewnętrzna i zewnętrzna, posiadanie dostatecznych środków finansowych, a nade wszystko pełne i głębokie zaufanie wzajemne wszystkich osób partycypujących w pracy spowodowały wyjątkową aktywność działań prometejskich, tak w dziedzinie utrzymywania kontaktów z krajem, przeprowadzania propagandy w krajach prometejskich, jak i na odcinku prac politycznych emigracji prometejskiej, oraz propagandy zagranicznej.
Należy podkreślić, że w tym okresie odbywało się regularne omawianie prac prometejskich drogą zwoływania wspólnych konferencji, w których z reguły brali udział: nacz. Hołówko Tadeusz, gen. bryg. Stachiewicz Julian, płk dypl. Schaetzel Tadeusz, nacz. Suchenek Henryk, mjr Charaszkiewicz Edmund i odpowiedni referent M.S.Z. Na tych konferencjach składałem obszerne sprawozdanie z prac dokonanych, po czym następowała dyskusja nad poszczególnymi tematami prometejskimi z wyprowadzeniem wniosków.
Zaznaczyć muszę, że temat prometejski powierzony został E [kspozyturze] 2 dopiero w końcu 1927 roku, czy nawet w roku 1928 i że przed tym nie wchodził w zakres prac komórki dywersyjnej Sztabu (Referat "A. 1 ", później "U"), wskutek czego poprzednik mój, płk dypl. Puszczyński tym działem pracy nie był obciążony.
Jeżeli chodzi o płk. dypl. Puszczyńskiego – opierając się na stałych i obszernych dyskusjach z nim – stwierdzam, że początkowo nie przywiązywał wagi do tego zagadnienia, bowiem zbyt optymistycznie oceniał siłę polityczną nowego tworu państwowego, jakim były Sowiety. W miarę studiowania, pogłębiania i śledzenia dokonywujących się zjawisk wewnętrznych i zewnętrznych w państwie sowieckim – zmienił dość radykalnie swoje poglądy i stał się zwolennikiem tej koncepcji.
Piąty okres – lata 1933-1939 – scharakteryzować można ogólnie siedmiu latami chudymi dla pracy polsko-prometejskiej. Złożyły się na to następujące wydarzenia:
1. Pakt o nieagresji Polski z Rosją, który autorytatywne czynniki polskie powstrzymywał od decyzji kontynuowania prac w terenie. Pomijając, czy ta decyzja była słuszna, czy nie – osobiście reprezentowałem pogląd, że właśnie teraz należy uaktywnić prace w terenie, aby z jednej strony utrzymać siłę potencjalną emigracji politycznej, z drugiej zaś przygotować nowe wartości w krajach prometejskich na wypadek zaistnienia momentu historycznego. Decyzje autorytatywnych czynników streszczały się mniej więcej w następujących motywach: Proces unaradawiania krajów prometejskich odbywa się do pewnego stopnia samoczynnie dzięki egzystencji republik autonomicznych, popieraniu przez Sowiety szkolnictwa powszechnego w językach narodowych, uzewnętrznianiu przez bolszewików szerokiej propagandy antyprometejskiej, oraz dzięki naturalnym odruchom protestacyjnym ludności autochtonicznej na tle zjawisk ekonomicznych, religijnych, obyczajowych, wskutek czego można na razie zrezygnować z aktywności w terenie. Natomiast należy w dalszym ciągu utrzymywać zwartość i siłę polityczną emigracji.
Konsekwencją zawarcia paktu z Sowietami było odsunięcie M.S.Z. i wszystkich autorytatywnych czynników rządowych zewnętrznego udziału w imprezach prometejskich, co w znacznym stopniu obniżyło efekt tych prac, a w szeregach prometejskich wytwarzało mniemanie powolnego odstępowania Polski od tej koncepcji.
Od tego momentu całokształt zagadnienia referenckiego – łącznie z administracją funduszów, skoncentrowany został w E[kspozyturze] 2 Oddz[iału] II Szt[abu] Gł [ównego].
2. Śmierć Ramiszwilego (rok 1930), Hołówki (rok 1931), Zaćwilichowskiego (rok 1932), [95] najbardziej aktywnych promotorów koncepcji, wywołała niepowetowaną stratę dla aktywności prometejskiej.
3. Powszechny kryzys ekonomiczny, dotkliwe zarządzenia oszczędnościowe budżetów spowodowały nagłą obniżkę kredytów, prawie o 50%, co w rezultacie sprowadzało wszelkie wysiłki na tym odcinku do poziomu konserwowania wartości. Śmiało można twierdzić, że gdyby nowa sytuacja polityczna, wywołana paktem polsko- sowieckim, nie zmieniła decyzji co do kontynuowania akcji w terenie, to brak gotówki stanąłby na przeszkodzie do jej prowadzenia. Jakkolwiek bowiem budżet na prace prometejskie obejmował nadal globalnie dość poważną sumę (70.000 złotych mies [ięcznie]), to jednak po przeprowadzeniu dokładnej analizy poszczególnych elementów budżetu trzeba było wyciągnąć wniosek, że to co się subsydiuje jest niezbędne, a w gruncie rzeczy zaledwie dostateczne.
4. Śmierć Marszałka Piłsudskiego (12 maja 1935 r.), twórcy i bezkonkurencyjnie przyjmującego odpowiedzialność za całość prac prometejskich – wytworzyła zasadniczą lukę w całokształcie tego zagadnienia. Nie widać było równego autorytetu, który by ochronił w dostatecznym stopniu ideę polityczną o rzadkiej mocy wizjonerskiej, koncepcję, w której wczoraj realności nie spostrzegano, która wymagała proroczych przewidywań politycznych. Toteż śmierć Marszałka odczuto na terenach prometejskich jako tragedię osobistą tych ludów. Należy stwierdzić, że odtąd kontynuowanie tych prac szło raczej siłą dotychczasowego rozpędu, stale pozostawano w oczekiwaniu zweryfikowania jej treści i powzięcia decyzji przez nowe siły dyspozycyjne w Polsce. Decyzji tej, mimo częstych zapowiedzi, nie doczekano się.
5. Dojście Hitlera do władzy w Niemczech, stworzenie bloku antykomunistycznego na osi Berlin – Rzym – Tokio, wyraźne podjęcie współdziałania ze wszystkimi opozycjami prometejskimi, stworzyło niezmiernie ciężką i skomplikowaną sytuację dla organizacji prometejskich, pozostających w naszej orbicie politycznej. Jakkolwiek bez przesady i tendencji można podkreślić, że siły polityczne prometejskie, z którymi myśmy się związali, były gatunkowo i potencjalnie wyższe, to jednak Niemcy, przez uzewnętrznienie doskonałej, otwartej i zdecydowanej propagandy, jak również przez stosowanie specyficznych metod politycznych, wytworzyły dla nas na odcinku prometejskim groźną konkurencję, zwłaszcza, że w tym samym czasie nasza działalność polityczno-prometejska pozbawiona był zupełnie aktywności, charakteru i planu.
6. Wzrost niebezpieczeństwa na Zachodzie wywołał w wielu umysłach pogląd, iż należy uspokoić naszą granicę wschodnią. Stąd, w tym okresie, a zwłaszcza w ostatniej jego fazie, obserwowano silny napór antyprometejskich wystąpień, zwłaszcza w obozie rządzącym.
Do śmierci Marszałka Piłsudskiego na odcinku personalnym polskiej strony prometejskiej nic się specjalnie nie zmieniło, poza faktem oficjalnego odsunięcia się wybitnych osób z rządu, zwłaszcza czynników M.S.Z. z bezpośredniego udziału w pracach ze względu na zawarty pakt polsko-sowiecki. Z chwilą zaistnienia w czerwcu 1935 roku nowego układu sił dyspozycyjnych w obozie rządzącym, nastąpiła wyraźna dekadencja w zakresie inspiracyjnych sił po stronie polskiej. Przede wszystkim odsunięte zostały wszelkie wpływy "grupy pułkowników", płk dypl. Pełczyński Tadeusz znacznie mniej się udzielał tym sprawom, jego następca zaś, płk dypl. Smoleński, [96] i mój bezpośredni szef płk dypl. Ciastoń, [97] nie podzielali poglądów prometejskich. Dyr. Kobylański, [98] następca płk. Schaetzela na stanowisku Naczelnika Wydziału Wschodniego M.S.Z., jakkolwiek wykazywał temperament w tych sprawach, nie miał jednak dostatecznie zgłębionej podstawy politycznej, poza tym natrafiał na znaczne przeszkody natury finansowej. Ostatecznego stanowiska Pana Marszałka Rydza-Śmigłego i Pana Szefa Sztabu Głównego, gen. bryg. Stachiewicza Wacławal, [99] do ostatnich czasów nie byłem w stanie sprecyzować, ponieważ oczekiwałem z tej strony na zasadniczą weryfikację problemu oraz na decyzję.
Wchodzimy ponownie w okres historyczny uaktualnienia się koncepcji prometejskiej. Finlandia, zajmująca w łańcuchu prometejskim typową pozycję, by- najmniej nie centralną – w obecnych wysiłkach wojennych ten problem inicjatywnie podejmuje i liczy przede wszystkim na nacjonalny rozkład Rosji. Związany z nami minister ukraiński Szulgin Aleksander, [100] zaproszony był w tym celu przez rząd finlandzki w miesiącach grudniu 1939 roku i styczniu 1940 roku. Turcja, oczekująca rozgrywek na południu, radykalnie zmieniła swoją postawę dla koncepcji prometejskiej. Francja zdradza zainteresowanie tym problemem, sondując wszystkie jego elementy. Francuskie sfery wojskowo – polityczne w Paryżu, Ankarze i Teheranie interesują się sprawą kaukaską. Gen. Weygand [101] zdecydował się na przyjęcie Szamila Said Beya, szefa Organizacji Narodowej Górali Pół- nocnego Kaukazu. Niemcy – co jest najgroźniejsze – mimo sojuszu z Rosją nie zrezygnowały ze swej aktywności na tym odcinku i w dalszym ciągu popierają ruch prometejski, zwłaszcza na odcinku ukraińskim.
Odwrócenie się Polski od tych procesów może bynajmniej tych procesów nie powstrzymać, a zostawić nas na uboczu i narazić na olbrzymie straty, wypływające z odwiecznej zasady: "nieobecni tracą". Centralne nasze położenie w łańcuchu prometejskim nakazuje nam gotowość i obecność przy wszelkich procesach rozkładowych w Rosji i przodujący współudział Polski przy ich dokonywaniu się. [102]
[podpis odręczny nieczytelny]
Charaszkiewicz Edmund major
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, B.I.6c] 9.
Źródło: Edmund Charaszkiewicz, Zagadnienie prometejskie (referat uzupełniający), [w:] Edmund Charaszkiewicz, Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, oprac., wstęp i przypisy Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień, Grzegorz Mazur, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Kraków 2000, s. 57-80.
________________
1] Pawło Skoropadśkyj (1875-1945), ukraiński działacz polityczny i wojskowy, wywodzący się ze starego rodu ukraińskiej arystokracji, rosyjski generał-porucznik, po rewolucji lutowej doprowadził do ukrainizacji 34 Korpusu Armijnego, naczelny ataman Ukraińskiego Wolnego Kozactwa (od października 1917), w porozumieniu z Niemcami obalił Ukraińską Centralną Radę i ogłosił się hetmanem Ukrainy (kwiecień-grudzień 1918), odsunięty od władzy przez Dyrektoriat wyemigrował do Niemiec, gdzie uzyskał do końca życia wsparcie finansowe, stanął na czele monarchistycznego obozu konserwatystów – hetmańców (SHD), od 1935 nie odgrywał większej roli politycznej.
2] Tak w oryginale, powinno być 30 stycznia 1933.
3] Symon Petlura (1879-1926), ukraiński działacz polityczny i wojskowy, przywódca ukraiński w okresie 1917-1921, członek Rewolucyjnej Ukraińskiej Partii (RUP) i Ukraińskiej Socjalistycznej Demokratyczno-Robotniczej Partii (USDRP), naczelny wódz wojsk Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR) i prezes Dyrektoriatu, zawarł sojusz z Polską 21 kwietnia 1920, po upadku UNR przebywał na emigracji, zamordowany przez agenta GPU Schwartzbarda.
4] Idel-Ural – polityczna nazwa kraju, położonego miedzy Wołgą a Uralem, zamieszkałego przez ludność tatarską i baszkirską, Komitet Niepodległości Idel-Uralu, powołany na emigracji w roku 1928, wysunął koncepcję konfederacji Idei-Uralu z Turkiestanem.
5] Umowę polityczną podpisano 21 kwietnia, natomiast stanowiącą jej integralny składnik konwencję wojskową 24 kwietnia 1920.
6] Ofensywa wojsk polskich na Ukrainie ruszyła 25 kwietnia 1920.
7] Posłem Rzeczypospolitej przy rządzie Ukraińskiej Republiki Ludowej został w lutym 1919 roku Bohdan Kutyłowski.
8] Szefem Polskiej Misji Dyplomatycznej na Kaukazie został Tytus Filipowicz (1919-1921), w jej skład wchodzili ponadto prof. Zygmunt Smogorzewski, Władysław de Bondy oraz kpt Rawicz-Kolosiński, pierwszym posłem Rzeczypospolitej miał zostać Roman Knoll, attache wojskowym mjr Wacław Jędrzejewicz.
9] W dniu 17 maja 1920 roku minister spraw zagranicznych Republiki Krymu Dżafer Seydahmet Kińmer, zwrócił się oficjalnie opierając się na art. 22 paktu Ligi Narodów do Sekretarza Generalnego Ligi z prośbą o oddanie Krymu pod protektorat Polski.
10] Witold Jodko-Narkiewicz (1864-1924), polityk i publicysta, współzałożyciel i członek PPS, oraz PPS-Frakcja Rewolucyjna, dyrektor Departamentu Politycznego MSZ (od listopada 1918), delegat Rządu RP w Stambule (1919-1921), poseł w Rydze (1921-1923).
11] Tytus Filipowicz (1873-1953), polityk, dyplomata, członek PPS, oraz PPS-Frakcja Rewolucyjna, od 11 listopada 1918 r. kierownikiem MSZ, wiceministrem spraw zagranicznych w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, kierował Polską Misją Dyplomatyczną na Kaukazie (1919-1921), rad- ca poselstwa RP w Paryżu (1921), charge d'affaires poselstwa w Moskwie (1921), pracownik MSZ w Warszawie, poseł RP w Helsinkach (1922-1927), poseł RP w Brukseli (1927-1929), poseł RP a następnie ambasador w Waszyngtonie (1929-1932), przeniesiony w stan spoczynku w 1933.
12] Julian Stachiewicz (1890-1934), gen. bryg. WP, członek Związku Strzeleckiego, służył w Legionach, Departamencie Wojskowym NKN i Polskiej Organizacji Wojskowej, w II RP piastował głównie funkcje sztabowe, szef Wojskowego Biura Historycznego (1923-1925, 1926-1934).
13] Walery Sławek (1879-1939), płk dypl., polityk, najbliższy współpracownik Józefa Piłsudskiego, członek PPS oraz PPS-Frakcji Rewolucyjnej, służył w Legionach Polskich, POW, Oddziale II SG, NDWP i Frontu Litewsko-Białoruskiego, skierowany do kwatery atamana Symona Petlury, współorganizator zamachu majowego, trzykrotny premier, prezes BBWR (1928-1935), prezes Związku Legionistów (1924-1936) i prezes Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski (1936-1939).
14] Tadeusz Schaetzel (1891-1971), płk dypl., polityk, służył w Legionach Polskich, zastępca kierownika Komendy Naczelnej 3 POW w Kijowie, w Oddziale II SG, attache wojskowy w Ankarze (1924- 1926), szef Oddziału II SG (1926-1929), następnie kolejno: radca ambasady RP, poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny w Paryżu (1929-1930), szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów, kierownik Wydziału Wschodniego MSZ (1930-1935), w latach 1939-1944 internowany w Rumunii, od 1947 na emigracji w Wielkiej Brytanii, współorganizator Instytutu im. Józefa Piłsudskiego i Ligi Niepodległości Polski, od 1957 był prezesem jej Rady Naczelnej, w 1949 wznowił grupę ..Prometeusz", której przewodniczył.
15] August Zaleski (1883-1972), dyplomata, podczas I wojny światowej reprezentował obóz niepodległościowy w Londynie, kolejne funkcje dyplomatyczne: kierownik poselstwa RP w Berlinie (1919), poseł RP w Atenach (1919-1921), dyrektor Departamentu Politycznego MSZ (1921- 1922), poseł RP w Rzymie (1922-1926), minister spraw zagranicznych (1926-1932) i ponownie na uchodźstwie (1939-1941).
16] Leon Wasilewski (1870-1936), polityk i publicysta, znawca problemów narodowościowych, działacz PPS oraz PPS-Frakcja Rewolucyjna, podczas I wojny światowej bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego, minister spraw zagranicznych w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego, członek KNP i delegacji polskiej na konferencję pokojową w Paryźu (1919-1920), kierował nieudaną próbą przewrotu na Litwie (1919-1920), poseł RP w Tallinie (1920), członek delegacji polskiej na rokowania pokojowe z Rosją Sowiecką (1920-1921), prezes Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski (od 1924) oraz Instytutu Badania Spraw Narodowościowych (od 1931).
17] Henryk Józewski (1892-1981), polityk i malarz, członek POW na Ukrainie, wiceminister spraw wewnętrznych w rządach Ukraińskiej Republiki Ludowej, uczestnik przygotowań do zamachu majowego, szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów (1927-1928), wojewoda wołyński (1928-1938), zwolennik porozumienia polsko-ukraińskiego przeciwko ZSSR, po zdymisjonowaniu wojewoda łódzki (1938-1939).
18] Juliusz Łukasiewicz (1882-1951), polityk i dyplomata, sekretarz przedstawicielstwa Rady Regencyjnej w Moskwie, referent i naczelnik Wydziału Wschodniego w MSZ (1919-1921 i 1922-1925), sekretarz poselstwa RP w Paryżu (1921-1922), dyrektor Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ (1925-1926), poseł RP w Pradze (1926-1929), dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ (1929-1931), poseł RP w Wiedniu (1931-1933), poseł a następnie ambasador w Moskwie (1933-1936), ambasador RP w Paryżu (1936-1939).
19] Tadeusz Hołówko (1889-1931), polityk i publicysta, działacz PPS, organizator i członek POW, piłsudczyk, specjalista od spraw narodowościowych, inicjator polityki "prometejskiej", zabiegał o porozumienie zwłaszcza z Ukraińcami, naczelnik Wydziału Wschodniego w MSZ (1927-1931), poseł i przewodniczący klubu BBWR, zamordowany przez nacjonalistów ukraińskich.
20] Marian Szumi akowski (1893-1961), dyplomata, 1927-32 szef gabinetu ministra spraw zagranicznych, 1933-35 poseł RP w Lizbonie, 1935-1944 w Madrycie.
21] Jan Dąbski (1880-1931), polityk, dziennikarz i publicysta, działacz ruchu ludowego, od 1913 w PSL "Piast", służył w Legionach Polski, poseł na sejm (1919-1930) i wicemarszałek sejmu (1928-1930), podsekretarz stanu w MSZ (1920-1921), przewodniczący delegacji polskiej na rozmowy pokojowe z Rosją Sowiecką (1920-1921), kierownik resortu spraw zagranicznych w gabinecie Wincentego Witosa (1921), jeden z twórców Stronnictwa Chłopskiego.
22] Mirosław Arciszewski (1892-1963), dyplomata, od 1918 r. pracownik MSZ, sekretarz poselstwa RP w Genewie (1922-1925), sekretarz ambasady RP w Paryżu (1925-1928), poseł RP w Rydze (1929-1932), poseł RP w Bukareszcie (1932-1938), wiceminister spraw zagranicznych (1938-1939).
23] Wacław Jędrzejewicz (1893-1993), ppłk dypl. i polityk, służył w Legionach Polskich i POW, podczas służby w WP m.in. w Oddziale II SG, attache wojskowy w Tokio (1925-1928) i jednocześnie kierownik poselstwa RP tamże (od 1926), dyrektor Departamentu Administracyjnego a następnie Konsularnego MSZ (1928-1933), pracownik Ministerstwa Skarbu (1933-1934), minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1934-1935), członek zarządu Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski.
24] Roman Knol1 (1888-1946), polityk i dyplomata, urzędnik w przedstawicielstwie Rady Regencyjnej w Piotrogrodzie, referent Wydziału Wschodniego w MSZ, sekretarz generalny delegacji polskiej na rokowania pokojowe z Rosją Sowiecką (1920-1921), radca poselstwa RP w Moskwie (1921), charge d'affaires ad interim i poseł nadzwyczajny RP w Moskwie (1921-1923), poseł RP w Ankarze (1924-1925), piłsudczyk, wiceminister spraw zagranicznych (1926), poseł RP w Rzymie (1926-1928), poseł RP w Berlinie (1928-1931), przeniesiony w stan spoczynku.
25] S9Stanisław Haller (1872-1940), gen., podczas 1 wojny światowej w armii austriackiej, w Wojsku Polskim zastępca i p.o. szefa Sztabu Generalnego (luty 1919-lipiec 1920); podczas wojny polsko-bolszewickiej dowódca 6 Armii i członek Rady Wojennej, negocjator konwencji wojskowej z Rumunią, od czerwca 1923 do grudnia 1925 szef Sztabu Generalnego, podczas zamachu majowego ponownie powołany na to stanowisko szefa Sztabu Generalnego, działacz Akcji Katolickiej, we wrześniu 1939 internowany przez Armię Czerwoną, więziony w Starobielsku, zamordowany w Charkowie.
26] Ignacy Matuszewski (1891-1946), płk, polityk publicysta, w 1917-1918 oficer I Korpusu Pol. na Wschodzie; od kwietnia 1920 zastępca, a od sierpnia 1920 szef II Oddziału Sztabu Ścisłego Wodza Naczelnego, uczestnik konferencji pokojowej w Rydze, od marca 1921 do lipca 1923 szef Oddziału II Naczelnego Dowództwa, następnie Sztabu Generalnego; attache wojskowy we Włoszech (grudzień 1924-październik 1926); naczelnik wydziału i dyrektor Departamentu Administracyjnego MSZ (listopad 1926-sierpień 1927); poseł RP na Węgrzech (wrzesień 1928-kwiecień 1929), od 14 kwietnia 1929 do 26 maja 1931 kierował Ministerstwem Skarbu, należał do tzw. "grupy pułkowników", zaliczany do jej prawego skrzydła, od 1931 redaktor i czołowy publicysta "Gazety Polskiej", na wskutek konfliktów z grupą rządzącą musiał opuścić redakcję, w latach 1936-39 prezes dyrekcji Towarzystwa Kredytowego Miejskiego w Warszawie.
27] Henryk Suchanek-Suchecki, naczelnik Wydziału Narodowościowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.
28] Aleksander Skrzyński (1882-1931), polityk i dyplomata, do 1918 w służbie dyplomatycznej Austro-Węgier (ambasady w Rzymie i Paryżu), od 1918 w dyplomacji polskiej; 1918-1922 poseł w Bukareszcie; minister spraw zagranicznych w rządzie Władysława Sikorskiego (grudzień 1922- maj 1923) i Władysława Grabskiego (lipiec 1924 – listopad 1925); reprezentant Polski na konferencji w Locarno, premier i minister spraw zagranicznych (20 listopad 1925-5 maj 1926), z przekonań politycznych liberał, zbliżony do konserwatystów krakowskich, po przewrocie majowym wycofał się z życia politycznego.
29] Serhij Jefremow (1876-1939), polityk, publicysta, krytyk literacki i historyk literatury, od czerwca do lipca 1917 stał na czele Sekretariatu Spraw Międzynacjonalnych Sekretariatu Generalnego UCR, jeden z przywódców Ukraińskiej Partii Radykalno-Demokratycznej, wiceprezydent Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie 1922-1929, w 1930 został skazany w procesie członków tzw. Związku Wyzwolenia Ukrainy.
30] Noe Ramiszwili (1881-1930), socjaldemokratyczny polityk gruziński, 26 maja 1918 utworzył rząd socjaldemokratyczny Gruzji, po uroczystej proklamacji niepodległości został ministrem spraw wewnętrznych i wojny w rządzie Noe Żordanii, współautor szeregu reform: m.in. wprowadzenia powszechnego szkolnictwa, ubezpieczeń społecznych, wywłaszczeń majątków należących do rodziny carskiej na rzecz drobnych gospodarstw chłopskich; organizator armii gruzińskiej, po bolszewickiej agresji na Gruzję (1 luty 1921) na emigracji, zastrzelony 7 grudnia 1930 w Paryżu przez Palmeni Czanukwadzego.
31] Przekreślone i poprawione na 1931.
32] Szamil Said Bey polityk i działacz narodowy, przywódca Górali Kaukaskich, jeden z inicjatorów powstania Centrum Narodowego Górali Północnego Kaukazu.
33] Ayas Ishaki, poeta i dramatopisarz, działacz narodowy, przywódca Tatarów Kazańskich, przewodniczący Tatarskiej Partii Socjal-Rewolucyjnej w czasie rewolucji 1905, jako przedstawiciel mniejszości nierosyjskich brał udział w konferencji paryskiej, redaktor miesięcznika "Milli Yol" ukazującego się w Berlinie, działacz organizacji "Idel-Ural".
34] S. Sułtan Galijew, członek partii bolszewickiej Tatarstanu, zdecydowany przeciwnik NEP-u, jego frakcja partyjna została całkowicie rozbita przez Moskwę w 1923, jako nacjonalistyczna.
35] Skreślono i ołówkiem nadpisano: w sierpniu, wreszcie pod spodem piórem: 29 VIII.
36] Stanisław Hempel (1893-1968), dyplomata, charge d'affaires w Pradze (lipiec 1924 – grudzień 1924); charge d'affaires, a później poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny w Teheranie (od 22 grudnia 1932).
37] Adam Tarnowski (1892-1956), dyplomata, sekretarz poselstwa w Paryżu (czerwiec-październik 1923) i Moskwie (luty-listopad 1924), od 1930 roku poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny w Sofii.
38] Stanisław Zaćwilichowski (1902-1930), oficer II Oddziału Sztabu Generalnego; sekretarz premiera Kazimierza Bartla (1926-1929), zginął tragicznie w wypadku samochodowym.
39] Jan Gawroński (1892-1983), dyplomata, internowany przez władze niemieckie w 1914 roku, przedostał się pod koniec wojny do Polski i zaciągnął do armii, od 1919 w polskiej służbie dyplomatycznej, sekretarz poselstwa w Bernie, Berlinie, Hadze i Ankarze, w latach 1933-38 poseł i minister pełnomocny w Wiedniu, podczas II wojny światowej dzięki swym kontaktom rodzinnym i towarzyskim reprezentował interesy polskie we Włoszech, po wojnie na emigracji we Włoszech.
40] Zygmunt Mostowski (1912-?), radca, kierownik referatu sowieckiego w Wydziale Wschodnim MSZ.
41] Władysław Zaleski (1894- ?), dyplomata. sekretarz konsulatu w Pradze (1923-1925) i Paryżu (1925-1927), od 1933 naczelnik wydziału E.II MSZ (Wydział Polaków Zagranicą).
42] Kazimierz Marian Wyszyński (1890-1935), w czasie I wojny światowej walczył w Legionach, w szwadronie ułanów Władysława Beliny-Prażmowskiego, od 1 stycznia 1920 pracował w MSZ, w latach 1923-1925 na placówce w Moskwie, pod koniec swego tam pobytu kierował nią jako charge d'affaires, a następnie przez kilka lat pracował w Berlinie.
43] Karol Dubicz-Penther (1892-1945), oficer Legionów i WP, m.in. pracował w Wydziale Wojskowym Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku, potem dyplomata, sekretarz poselstwa w Teheranie (1928-1929), później radca w Departamencie Polityczno-Ekonomicznym MSZ (1929-1932) oraz radca poselstwa w Ankarze (1932-1934), poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny w Lizbonie (od lutego 1937 do sierpnia 1943r.).
44] Władysław Pelc (1906-?), publicysta, pracownik kontraktowy MSZ, współtwórca prometeizmu w Charbinie, w Ekspozyturze nr 2 przynajmniej od 1934, redaktor "Dalekiego Wschodu", współpracownik "Biuletynu Polsko-Ukraińskiego" i "Wschodu", brak bliższych danych.
45] Ksawery Zalewski (1895-?), dyplomata, pracownik konsulatów w Lille (1925-1926) i Tyflisie (1926-1932), później referent spraw narodowościowych w Wydziale Wschodnim MSZ (1933- 1936) i tytularny konsul w Tyflisie, od 1938 sekretarz poselstwa w Teheranie.
46] Władysław Wolski (1904-1977) urzędnik i dyplomata, zatrudniony w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1928-1929), później przydzielony do Prezydium Rady Ministrów, od 1934 sekretarz poselstwa RP w Bukareszcie.
47] Piotr Kurnicki (1899- ?), urzędnik MSZ, referent w Departamencie Polityczno-Ekonomicznym MSZ, później pracownik konsulatu i wicekonsul w Kijowie (1932-1936), referent w Departamencie Administracyjnym i Polityczno-Ekonomicznym (od 1936).
48] Wacław Knoll (1904-?), urzędnik MSZ, attache poselstwa w Belgradzie (1933-1935), później referent Departamentu Polityczno-Ekonomicznego MSZ (od 1935).
49] Tadeusz Pełczyński "Adam", "Alois", "Grzegorz", "Robak", "Wolf' (1892-1985), płk dypl., studiował medycynę na UJ, członek "Strzelca" i "Zet"-u, w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich, po kryzysie przysięgowym internowany w Beniaminowie, w Wojsku Polskim był początkowo dowódcą kompanii i batalionu w 6 pp Leg., w latach 1921-23 studiował w Wyższej Szkole Wojennej, od lipca 1924 w Biurze Ścisłej Rady Wojennej, od maja 1927 p.o. szefa, od 1929 szef Oddziału II Sztabu Głównego, od marca 1932 dowódca 5 pp Leg., w październiku 1935 powrócił na stanowisko szefa II Oddziału Sztabu Głównego, członek Komendy Naczelnej Związku Legionistów Polskich, od stycznia do września 1939 dowodził piechotą dywizyjną 19 DP, od października 1939 w SZP-ZWZ-AK, od lipca 1940 do kwietnia 1941 komendant Okręgu Lublin ZWZ, od marca 1941 zastępca Szefa Sztabu, od lipca 1941 Szef Sztabu Komendy Głównej ZWZ, od września 1943 pełnił jednocześnie funkcję zastępcy Dowódcy AK, w listopadzie 1943 mianowany generałem brygady, brał udział w podejmowaniu decyzji o wybuchu powstania warszawskiego, po powstaniu w obozach jenieckich w Langwasser i Colditz, po oswobodzeniu przedostał się do Londynu, od lipca do listopada 1945 był szefem gabinetu Naczelnego Wodza, później do listopada 1947 piastował funkcję przewodniczącego Komisji Historycznej AK przy Sztabie Głównym, jeden ze współzałożycieli i długoletni przewodniczący Zarządu Studium Polski Podziemnej, zmarł w Londynie.
50] Józef Englicht (1891-1954), ppłk dypl., podczas I wojny światowej w Legionach, w Wojsku Polskim referent Oddziału II Sztabu Generalnego, szef wydziału Oddziału II Sztabu generalnego, zastępca szefa Oddziału II, od 1937 do marca 1939 dowodził 79 pp, powrócił na stanowisko zastępcy szefa Oddziału II Sztabu Głównego, na którym przebył kampanię 1939, przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie został mianowany komendantem Centrum Wyszkolenia Piechoty (1942), a w 1944 roku komendantem Centrum Wyższych Studiów Wojskowych, od marca 1945 komendant Wyższej Szkoły Wojennej, po wojnie był redaktorem londyńskiej "Bellony" i jej stałym współpracownikiem.
51] Jerzy Bolesław Leon Krzymowski (1894-?), mjr, naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, oficer II Oddziału SG, od 1929 kierownik placówki oficerskiej "Taras" w Pradze.
52] Karol Krzewski-Lilienfeld pseud. literacki "Kapral Szczapa" (1893-1944), mjr dypl., w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, w Wojsku Polskim oficer II Oddziału Sztabu Generalnego (1919-23), studiował w Wyższej Szkole Wojennej (1923-24), od 1926 oficer do zleceń Szefa Sztabu Głównego, a następnie wiceministra Spraw Wojskowych; dowódca baonu I pp Leg., szef Wydziału w Biurze Inspekcji GISZ (1929-1932), Szef Sztabu 10 DP (wrzesień 1932-wrzesień 1933), w latach 1933-35 pracownik Instytutu Naukowo-Wojskowego, w marcu 1935 przeniesiony na własną prośbę w stan spoczynku, po opuszczeniu armii został przewodniczącym Głównej Rady Programowej Polskiego Radia, znany publicysta z zakresu wojskowości i literatury, szczególnie popularne były jego gawędy radiowe, które wygłaszał, jako "kapral Szczapa", we wrześniu otrzymał przydział do Wydziału Propagandy w Sztabie Głównym, po kampanii wrześniowej przebywał w Rumunii, przez Sofię i Istambuł dotarł do Hajfy, do służby czynnej został przyjęty dopiero w 1943 z jednoczesnym przeniesieniem w stan nieczynny, zmarł w Jerozolimie; autor pracy „Zasady federacji w polskiej polityce kresowej”.
53] Jan Rybczyński, (1899-1939), kpt. broni panc., 2 dyon poc. panc, i komendant Składnicy Technicznej (MOB) w Krakowie-Bonarce, od marca 1939 dowódca pociągu pancernego nr 54 przy Armii "Kraków", poległ 2 września 1939.
54] Józef Skarżyński, radca (urzędnik kontraktowy), w dywersji pozafrontowej od 15 stycznia 1928, brak bliższych danych.
55] Eugeniusz (Aleksander Eugeniusz) Piwnicki, urzędnik kontraktowy w dywersji pozafrontowej od I stycznia 1930, brak bliższych danych.
56] Stefan Sipa, urzędnik kontraktowy, w sieci dywersji pozafrontowej od 6 czerwca 1929, brak bliższych danych.
57] Stanisław Laniecki, radca Wydziału Narodowościowego MSW.
58] Aleksander Kawałkowski "Hubert" (1899-1965), kpt. dypl., historyk wojskowości, w czasie I wojny światowej w POW, od 1918 w Wojsku Polskim: wykładał historię wojskowości w Oficerskiej Szkole Inżynieryjnej, ukończył Wyższą Szkołę Wojenną (1927), od 1927 r. kierownik referatu w Wojskowym Biurze Historycznym, następnie naczelnik wydziału polityki oświatowej Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, następnie attache Ambasady RP w Paryżu (od marca 1936), od października 1937 konsul generalny w Lille, podczas II wojny światowej zaangażowany w Akcję Kontynentalną, kierował siatką wywiadowczą na terenie Francji, komendant Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość, 17 maja 1944 mianowany Delegatem Rządu na Francję, Belgię i Holandię.
59] Franciszek Salezy Potocki, krypt. efpe (1877-1949), dziennikarz i polityk, ukończył gimnazjum w Odessie i Liceum Aleksandryjskie w Petersburgu, w 1917 przeniósł się do Kijowa, gdzie tworzył polskie organizacje polityczne, po rewolucji październikowej udało mu się powrócić do Polski, od 1918 w redakcji "Czasu", prezes Syndykatu Dziennikarzy Krakowskich (1923 i 1927), członek Rady Nadzorczej "Czasu", współzałożyciel i prezes Rady Banku Wschodniego (1919), należał do Stronnictwa Prawicy Narodowej (od 1922 w zarządzie), po zamachu majowym zwolennik współpracy z J. Piłsudskim, 31 października 1928 mianowany szefem Departamentu Wyznań w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, zwolennik liberalnej polityki wobec cerkwi prawosławnej i uczynienia z kleru prawosławnego lojalnych obywateli RP, podał się do dymisji 14 września 1938 protestując przeciwko polityce rządu wobec mniejszości prawosławnej, zmarł w Krakowie w 1938.
60] Stanisław Siedlecki "Erazm", "Eustachy", "Grzymała", "Kometa" (1877-1939), polityk, inżynier chemik, ukończył Politechnikę Lwowską (1897-1900), współtwórca i współredaktor pisma "Promień", od 1899 związany z PPS, w latach 1905-1908 kierował tajną drukarnią w Warszawie, po rozłamie w PPS-Frakcji Rewolucyjnej, w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, w 1920 został redaktorem tygodnika "Przymierze", należał do Związku Zbliżenia Narodów Odrodzonych (1921), po jego upadku w 1923 założył Instytut Wschodni w Warszawie, którego przez następne 10 lat był prezesem, jesienią 1928 został członkiem otwartego w Warszawie "Klubu Prometeusza", piastował mandat senatora I kadencji (1922-27) z listy PPS, w 1935 wybrany senatorem z listy BBWR, później związany z OZN (przewodniczący obwodu Warszawa-Praga), po wybuchu wojny ewakuował się wraz z agendami rządowymi na Wołyń, po wkroczeniu Sowietów 17 września 1939 popełnił samobójstwo.
61] Wacław Sieroszewski (1858-1945), pisarz i działacz polityczny, w latach 1880-98 zesłany na Syberię, od sierpnia 1914 w Legionach Polskich, bliski współpracownik J. Piłsudskiego; członek POW; od 7 do 11 listopada 1918 minister propagandy w rządzie lubelskim, założyciel i pierwszy prezes Związku Strzeleckiego (listopad 1919), 1921 i 1927-1930 prezes zarządu Związku Zawodowego Literatów Polskich, 1933-1939 prezes Polskiej Akademii Literatury, był autorem licznych prac etnograficznych i geograficznych, a także powieści o tematyce dalekowschodniej: „Dwanaście lat w kraju Jakutów”(1900), „Na Daleki Wschód. Kartki z podróży” (1904), „Korea” (1905), „Ku wolności” (1917-21), „Bolszewicy” (1922), „Dalaj Lama” (1927).
62] Stanisław Trzeciak (1873- ?), ksiądz, dr teologii, studia we Fryburgu, Wiedniu, Rzymie, Krakowie i Jerozolimie, w latach 1903-1905 przebywał w Egipcie, gdzie prowadził badania nad trądem, od 1907 do 1918 profesor Akademii Duchownej w Petersburgu, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, w czerwcu 1918 wraca do kraju, w roku 1921 organizuje opiekę nad dziećmi powracającymi z Rosji, od 1928 rektor kościoła św. Jacka (00. dominikanów) w Warszawie, uchodził za czołowego teoretyka antysemityzmu polskiego, autor m.in.: „Wrażenia z podróży do Egiptu” (1904); „Literatura i religia u Żydów w czasach Chrystusa Pana” (T. 1-11,1911); „Talmud, bolszewizm i Projekt prawa małżeńskiego w Polsce” (1932); „Mesjanizm a kwestia żydowska” (1934); „Die Protokolle der Weisen von Zion – der politische Katechismus des Judentums” (1935); „Ubój rytualny w świetle Biblii i Talmudu” (1935); „Program światowej polityki żydowskiej” (1936).
63] Antoni Wincenty Kwiatkowski (1890-?) ks. prałat, ukończył studia na Akademii Duchownej w Petersburgu (1914), w latach 1914-1917 pracował w org. polskich w Moskwie m.in. Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny, po rewolucji lutowej współorganizator międzypartyjnego zjazdu polskiego w Moskwie, organizator Polskiego Związku Robotników w Charkowie, po zajęciu Ukrainy przez bolszewików więziony w Charkowie i Moskwie, po licznych interwencjach Polskiego Związku Robotników powrócił do Polski w drodze wymiany, członek i pełnomocnik delegacji polskiej w mieszanych komisjach specjalnych i reewakuacyjnych, po powrocie do Polski poświęcił się badaniom sowietologicznym, inicjator założenia Instytutu Naukowego Badania Komunizmu w Warszawie, którego był długoletnim kierownikiem.
64] Antoni Około-Kułak (1883- ?), ksiądz, dr praw, ukończył studia na Akademii Duchownej w Petersburgu i wydział prawa na uniwersytecie w Rzymie, proboszcz w Zaharciu (gub. witebska), wikariusz w Pskowie i Petersburgu, organizator kół samokształceniowych wśród młodzieży polskiej, założył pismo dla ludu "Wiara i Życie", wielokrotnie represjonowany przez władze rosyjskie za swoją działalność, od 1916 dziekan smoleński, po powrocie do kraju w 1918, działa w Radzie Głównej Opiekuńczej, organizując komitety hooverowskie w Małopolsce, w czasie wojny polsko-bolszewickiej członek Komitetu Obrony Państwa, założyciel Ligi Antybolszewickiej, w latach 1921- 31 wikariusz generalny arcybiskupa mohylewskiego, wiceprezes Towarzystwa Misyjnego, współzałożyciel i kierownik Instytutu misyjnego w Lublinie, autor m.in.: „Kościół w Rosji”; „Misja Polski na Wschód”; „Bolszewizm a religia”; „Bolszewicki kodeks karny”.
65] Olgierd Górka "A. Rawski" (1887-1955), historyk średniowiecza i wieku XVII, polityk i dyplomata, studiował we Lwowie i Wiedniu, podczas I wojny światowej w Legionach Polskich; wicedyrektor Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu; adiutant przy Radzie Regencyjnej, w latach 1918-25 w Wojsku Polskim: attache wojskowy w Bernie (1919-20) i Bukareszcie (1920-23), po przejściu do rezerwy uczył historii w gimnazjach lwowskich, był także redaktorem "Dziennika Lwowskiego", czasopisma związanego z obozem sanacji (1927-30), w latach 1931-38 piastował funkcję sekretarza generalnego Instytutu Wschodniego w Warszawie, w 1934 otrzymał tytularną profesurę Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, w czasie II wojny światowej przedostał się do Wielkiej Brytanii, gdzie objął urząd kierownika wydziału spraw narodowościowych przy rządzie RP, działacz Stronnictwa Demokratycznego, w 1945 powrócił do kraju, gdzie został mianowany dyrektorem Biura dla Spraw Żydowskich w MSZ a następnie konsulem w Jerozolimie, od 1954 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, autor m.in.: „Dziejowa rzeczywistość a racja stanu Polski na południowym wschodzie” (1933); "Ogniem i mieczem» a rzeczywistość historyczna” (1934); Liczebność Tatarów krymskich i ich wojsk” (1936); „Naród a państwo jako zagadnienie Polski” (1937).
66] Stanisław Korwin-Pawłowski, sekretarz generalny Instytutu Wschodniego.
67] Bolesław Bielawski (1882-1966), adwokat i polityk, ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Kijowskiego, pracował jako adwokat, założył w Kijowie konspiracyjne organizacje polskie "Polonia" i "Oświata Narodowa", w 1909 pozbawiony przez władze rosyjskie prawa wykonywania zawodu z przyczyn politycznych, w czasie I wojny światowej założył w Kijowie Polskie Towarzystwo Pomocy Ofiarom Wojny, we wrześniu 1918 przeniósł się do Warszawy, podczas wojny polsko-bolszewickiej pełnił funkcje radcy prawnego Naczelnego Komisariatu Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego, senator Sejmu I kadencji z ramienia Związku Ludowo-Narodowego, w 1925 został powołany na stanowisko wiceprezesa, a w 1926 prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej, w 1933 wybrany na dziekana warszawskiej Izby Adwokackiej, podczas okupacji hitlerowskiej przewodniczył Tajnej Naczelnej Radzie Adwokackiej, skreślony przez władze niemieckie z listy adwokatów, zmarł w Sopocie w 1966.
68] Stanisław Józef Paprocki (1895-1976), prawnik, działacz polityczny, studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim (1915-23), członek "Zetu", założyciel i członek komitetu redakcyjnego czasopisma "Pro arte et studio", w czasie I wojny światowej należał do POW, w listopadzie 1918 wstąpił do Wojska Polskiego, brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, kierował wydziałem organizacyjnym Towarzystwa Straży Kresowej, w latach 1922-24 sprawował funkcję naczelnika wydziału opieki nad młodzieżą w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, od maja 1924 redaktor "Dziennika Berlińskiego", po powrocie z Berlina kierował wydziałem prasowym MSW, jeden z inicjatorów powołania i sekretarz Związku Naprawy Rzeczypospolitej, w maju 1927 został sekretarzem generalnym Instytutu Badań Narodowościowych, dyrektor naukowy i redaktor kwartalnika "Sprawy Narodowościowe", w grudniu mianowany dyrektorem Biura Polityki Narodowościowej w Prezydium Rady Ministrów, był jednym z inicjatorów i organizatorów I Zjazdu Polaków z Zagranicy (lipiec 1929), członek Prezydium Światowego Związku Polaków z Zagranicy, we wrześniu 1939 opuścił kraj udając się przez Rumunię do Francji, brał udział w kampanii francuskiej, jako ppor. 1 p gren., po klęsce Francji przedostał się przez Hiszpanię do Wielkiej Brytanii, pozostał na emigracji, założyciel Ligi Niepodległości Polski, członek Rady Narodowej, zmarł w Londynie.
69] Włodzimierz Bączkowski (1905-2000), publicysta, sowietolog, urodzony w okolicach Bajkału, po rewolucji październikowej cała rodzina Bączkowskich przedostała się do chińskiej Mandżurii, gdzie osiadła w Charbinie, tam Włodzimierz Bączkowski ukończył gimnazjum, Bączkowscy powrócili do Polski w 1925, Włodzimierz rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, studiował prawo, anglistykę i sinologię, już w trakcie studiów współpracował z Instytutem Wschodnim, był także założycielem Orientalistycznego Koła Młodych (1928), od 1930 zatrudniony w Instytucie Wschodnim, 1930-1939 redaktor kwartalnika" Wschód-Orient", 1932-1938 redaktor "Biuletynu Polsko-Ukraińskiego", od 1939 miesięcznika "Problemy Europy Wschodniej" p.o. kuratora Orientalistycznego Koła Młodych przy Instytucie Wschodnim, w swych publikacjach koncentrował się na problemach stosunków polsko-ukraińskich, we wrześniu 1939 zmobilizowany do II Oddziału Sztabu Naczelnego Wodza, po kampanii wrześniowej przedostaje się do Rumunii, gdzie przebywa do 1941 redagując biuletyn "Sprawy Sowieckie", poprzez Stambuł dociera do Hajfy i Palestyny, pracuje w Ekspozyturze Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza, później w Centrum Informacji na Bliskim Wschodzie i Akcji Kontynentalnej, po wojnie należał do grupy inicjatorów powołania Instytutu Bliskiego i Środkowego Wschodu "Reduta" w Jerozolimie, pełnił funkcję honorowego attache kulturalnego poselstwa RP w Bejrucie, w 1955 osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie do 1971 był zatrudniony w Bibliotece Kongresu w Waszyngtonie, zmarł 19 sierpnia 2000 r. w Waszyngtonie, autor m.in.: „U źródeł polskiej idei federacyjnej” (1945); „Rosja wczoraj i dziś” (1946).
70] Feliks Ibiański-Zahora, publicysta, redaktor dwutygodnika "Myśl Polska".
71] Wacław Wincenty Lypacewicz (1871-1951), adwokat i działacz polityczny, studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim (1888-92), ekonomię na uniwersytecie w Rzymie (1892-94) i nauki po- lityczne w Paryżu (1894-97), po powrocie do Warszawy otwiera w 1897 kancelarię adwokacką, w 1903 aresztowany za działalność oświatową i społeczną, zesłany do Odessy, po powrocie do kraju w 1905 włączył się aktywnie w działalność polityczną, brał udział w powołaniu Polskiego Zjednoczenia Postępowców (1907), od 1908 był współwydawcą tygodnika "Prawda", w czasie I wojny światowej sympatyzował z J. Piłsudskim, w 1918 wstąpił do PSL "Wyzwolenie", poseł na Sejm (1922), zwolennik zamachu majowego, od 1928 w opozycji do rządów sanacyjnych, po zjednoczeniu stronnictw ludowych wszedł do Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego, od 1933 w opozycji do władz SL, wystąpił z niego w 1935, po opuszczeniu szeregów SL poświęcił się działalności w ruchu pacyfistycznym, długoletni prezes Polskiej Sekcji Stowarzyszeń Pacyfistycznych, członek Zarządu Polskiego Instytutu Współpracy z Zagranicą, działacz Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, delegat na liczne, międzynarodowe konferencje pacyfistyczne, zajmował się również zagadnieniem mniejszości narodowych.
72] Władysław Wielhorski (1885-1967), politolog, w latach 1920-24 wiceprezes Komitetu Polskiego w Kownie, red. "Dnia Kowieńskiego", od 1921 dyrektor Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie, dyrektor Szkoły Nauk Politycznych przy Instytucie (od 1931), członek Instytutu Badań Spraw Narodowościowych, poseł na Sejm (1935-39), w swej pracy naukowej zajmował się Litwą i tematyką stosunków polsko-litewskich, po wojnie na emigracji w Wielkiej Brytanii, autor m.in.: „Litwa współczesna” (1938); „Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów” (1947).
73] Marian Świechowski (1882-1934), dziennikarz i polityk, studiował na uniwersytetach w Odessie i Krakowie, brał udział w walkach o Lwów 1918, po przeniesieniu się do Warszawy kierował referatem narodowościowym Komisariatu Generalnego Ziem Wschodnich, po zajęciu Wilna przez gen. Żeligowskiego pracował w Kancelarii Cywilnej Dowódcy Wojsk Litwy Środkowej, poseł na Sejm Wileński, wszedł w 1922 do Sejmu Ustawodawczego, w latach 1923-27 kierował redakcją "Głosu Wilna" i Wileńskim Biurem Informacyjnym, w 1927 podjął pracę w Wydziale Narodowościowym MSW, rok później został kierownikiem naukowym Instytutu Badań Spraw Narodowościowych, referent spraw narodowościowych w Prezydium Rady Ministrów, członek władz Światowego Związku Polaków, zginął w 1934 w wypadku samochodowym.
74] Jan Kucharzewski (1876-1952), historyk, publicysta, polityk, ukończył studia prawnicze w Berlinie, od 1906, pracował jako adwokat, do roku 1911 związany z narodową demokracją, w czasie I wojny światowej, po akcie 5 listopada zwolennik orientacji na państwa centralne, od listopada 1917 do lutego 1918 oraz przez kilka dni w październiku 1918 premier rządu utworzonego przez Radę Regencyjną, po odzyskaniu niepodległości przez krótki okres czasu był doradcą przy Radzie Ministrów i MSZ, po czym wycofał się z życia politycznego oddając się wyłącznie pracy naukowej, członkostwo Polskiej Akademii Umiejętności otrzymał w 1926, podczas II wojny światowej przedostał się do Szwajcarii, później osiadł w Stanach Zjednoczonych, współzałożyciel Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku i długoletni prezes jego rady, autor m.in.: Maurycy Mochnacki (1910); „Epoka paskiewiczowska. Losy oświaty” (1914); „Od białego caratu do czerwonego” (t. I-VII, 1923-35).
75] Marceli Handelsman "Maciej Romański", "Maciej Targowski" (1882-1945), historyk średniowiecza, epoki napoleońskiej i dziejów najnowszych, pochodził z zasymilowanej rodziny żydowskiej, po ukończeniu studiów prawniczych na rosyjskim Uniwersytecie Warszawskim, podjął studia historyczne w Berlinie, Paryżu (Ecole de Chartres i College de France) i Zurychu, kontynuował je w Rapperswilu, Wiedniu i Londynie, od 1915 związany z Uniwersytetem Warszawskim, dyrektor Archiwum Akt Dawnych w Warszawie (1918-I919); współzałożyciel i wiceprezes Instytutu Badań Narodowościowych (1919), uczestnik wojny polsko-bolszewickiej; rzeczoznawca delegacji polskiej w Komisjach Mieszanych do spraw rewindykacji dóbr kultury w Moskwie, członek PAU (1920) i wielu zagranicznych towarzystw naukowych, związany ideowo z PPS, protestował przeciw procesowi brzeskiemu i naruszaniu prawa przez obóz rządzący, podczas okupacji brał aktywny udział w tajnym nauczaniu, współpracował także z Biurem Informacji i Propagandy KG AK, w 1944 zadenuncjowany Niemcom przez NSZ, zmarł w obozie Dora-Nordhausen, autor m.in.: „Kara w najdawniejszym prawie polskim” (1907); „Prawo karne w statutach Kazimierza Wielkiego” (1909); „Napoleon et la Pologne” (1909); „Rezydenci napoleońscy w Warszawie” (1915); „Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego” (1921); „Francja-Polska 1795-1845” (1925); „Adam Czartoryski” (t. I-III, 1948-50, wyd. pośmiertne).
76] Stanisław Poniatowski (1884-1945), antropolog i etnolog, studiował na politechnice w Warszawie i uniwersytecie w Zurichu, w 1914 był uczestnikiem wyprawy naukowej na tereny wschodniej Syberii zajmującej się badaniami nad kulturą Oroczonów i Goldów, organizował bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego (1919), brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, był profesorem etnologii i etnografii na Wolnej Wszechnicy Polskiej, w 1924 przeniósł się na Uniwersytet Warszawski (od 1934 prof. nadzwyczajny), w czasie okupacji brał udział w akcji tajnego nauczania i pomocy Żydom, aresztowany w 1942 więziony w Majdanku, Gross-Rossen i Litomierzycach, gdzie zmarł, w badaniach etnologicznych i etnograficznych zwolennik metody kulturowo-historycznej, autor m.in.: „O pochodzeniu ludów aryjskich” (1932); „Etnografia Polski” (1932).
77] Ludwik Kolankowski "Bork", "Jan Pniowski" (1882-1956), historyk Polski XV i XVI w., polityk, studiował historię na Uniwersytecie we Lwowie i Berlinie, od 1913 związany z UJ, w latach 1918-24 w Ministerstwie Spraw Zagranicznych: kierownik Wydziału Wschodniego, dyrektor Departamentu Litewsko-Białoruskiego, w 1919 komisarz generalny Ziem Wschodnich i pełnomocnik Naczelnika Państwa ds. Uniwersytetu Wileńskiego, od 1929 dyrektor Biblioteki Ordynacji Zamoyskich w Warszawie, profesor na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie i Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, członek PAU .(1934), senator i przewodniczący OZN na województwie płd.-wsch. (1938-39), w czasie II wojny światowej w Warszawie, w latach 1945- 46 na Uniwersytecie Łódzkim, p6źniej związany z UMK w Toruniu (l. 46-48 rektor), większość swych prac poświęcił dziejom Europy Środkowo-Wschodniej w XV-XVI w, autor m.in.: „Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548” (1913); „Unia Horodelska” (1913); „Hołd pruski” (1925); „Dzieje Wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów” (1930); „Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne” (1936).
78] Oskar Halecki (1891-1973), historyk, studiował historię na UJ i w Wiedniu, jako docent wykładał na UJ (1915-1918), p6źniej związany z Uniwersytetem Warszawskim (1918-39, prof. od 1919), ekspert delegacji polskiej na konferencje pokojową w Paryżu (1918-1919); działał w Lidze Narodów; sekretarz Komisji Współpracy Intelektualnej (1922-24), członek PAU (1929) i licznych polskich i zagranicznych towarzystw naukowych, działacz katolicki, podczas II wojny światowej przedostał się do Szwajcarii, krótki okres czasu spędził we Francji, później w Stanach Zjednoczonych, gdzie uczestniczył w pracach organizacyjnych Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, po wojnie pozostał na emigracji, wykładał na licznych uniwersytetach amerykańskich; Fordham University, Columbia University, Los Angeles, po przejściu na emeryturę wykładał na Uniwersytecie Ignacego Loyoli w Rzymie, zajmował się okresem jagiellońskim, dziejami politycznymi, ustrojowymi i stosunkami polsko-litewskimi, apologeta polskiej misji cywilizacyjnej na Wschodzie, autor m.in.: Dzieje Unii Jagiellońskiej (t. I-II, 1919-20); „Un Empereur de Byzance et Rome” (1930); „Historia Polski” (1933); „The Limits and Divisions of European History” (1950); „From Florence to Brest” (1439-1596)” (1958); „Jadwiga of Anjou and the Rise of East Central Europe” (1991).
79] Stanisław Franciszek Zajączkowski (1890-1977), archiwista i historyk średniowiecza, studiował prawo i historię na Uniwersytecie Jana Kazimierza, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (nadzwyczajny 1932, zwyczajny 1937), pracował w Archiwum Państwowym w Wilnie (1940-45), po wojnie związany z Uniwersytetem Ł6dzkim, większość swych prac poświęcił historii Litwy i dziejom stosunków polsko-krzyżackich, autor m.in.: „Studia nad dziejami Żmudzi wieku XIII” (1925); „Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka” (1929); „Dzieje Litwy pogańskiej do 1386 r.” (1930).
80] Józef Ujejski (1883-1937), historyk literatury, edytor, bratanek poety Kornela Ujejskiego, studiował na UJ (doktorat 1907), studia uzupełniające w Paryżu, od 1919 profesor Uniwersytetu Warszawskiego, w latach 1922-23 rektor UW, członek korespondent PAU (1930), w latach 1936-37 piastował stanowisko podsekretarza stanu w min. wyznań religijnych i oświecenia publicznego, zajmował się analizą literatury okresu romantyzmu, zwłaszcza prądami mesjanistycznymi, podejmował także tematy odnoszące się do epoki Odrodzenia, pozytywizmu i Młodej Polski, autor m.in.: „Nacjonalizm jako zagadnienie etyczne” (1917); „Król Nowego Izraela” (1924); „Dzieje pol skiego mesjanizmu do powstania listopadowego włącznie” (1931).
81] Stanisław Szober (1879-1938), językoznawca, pedagog, od 1919 r. profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od 1938 członek Polskiej Akademii Umiejętności, zajmował się kulturą języka polskiego, gramatyką i metodyką nauczania, autor m.in.: „O podstawach psychicznych zjawisk językowych” (1907); „Życie wyrazów” (t. I-II, 1929-1930).
82] Andrzej Strug, właśc. Tadeusz Gałecki (1871-1937), pisarz, publicysta, działacz socjalistyczny, w PPS od 1895 roku, uczestnik rewolucji 1905 roku; od 1908 w PPS-Frakcja Rewolucyjna, w czasie I wojny światowej w Legionach i POW, w listopadzie 1918 wiceminister propagandy w rządzie lubelskim, współzałożyciel i dwukrotny prezes (1924, 1935) Związku Zawodowego Literatów Polskich, jeden z czołowych działaczy masonerii polskiej, po 1926 w opozycji do sanacji, aktywnie uczestniczył w działalności Centrolewu, w 1933 roku demonstracyjnie odmówił przyjęcia członkostwa Polskiej Akademii Literatury, w latach 1931-1937 członek Rady Naczelnej PPS, od 1935 prezes Zarządu Głównego Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela, autor licznych powieści poświęconych tematyce walki o niepodległość: „Dzieje jednego pocisku” (1910), „Mogiła nieznanego żołnierza” (1922), „Pokolenie Marka Świdy’ (1925), „Żółty Krzyż” (1932-33).
83] Marian Malinowski "Wojtek" (1876-1948), polityk, działacz socjalistyczny, od 1896 członek PPS, za udział w rewolucji na zesłaniu (1905-1907), podczas I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, minister robót publicznych w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej (6-11 listopad 1918); minister bez teki w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego (listopad 1918-styczeń 1919), w latach 1919-1928 należał do ścisłego kierownictwa PPS, zwolennik J. Piłsudskiego, jeden z inicjatorów rozłamu, po 1928 wstąpił do PPS-dawnej Frakcji Rewolucyjnej, zdecydowany przeciwnik komunizmu, od 1931 związał się z BBWR, od 1937 z OZN, wiceprezes Wy- działu Wykonawczego Zjednoczenia Polskich Związków Zawodowych, poseł na Sejm (1919- 35), senator (1935-39).
84] Alfred Szczęsny Wielopolski hr. (1905-?), dr ekonomii i nauk politycznych, ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (1927) oraz wydział ekonomii i nauk politycznych uniwersytetu we Fryburgu, prezes Klubu 11 listopada, autor m.in.: „Emigracja polska w Ameryce Południowej. Zagadnienia emigracji w Polsce”.
85] Józef Łobodowski (1909-1988), poeta, zbliżony początkowo do lewicy społecznej, później do ugrupowania wileńskich "Żagarów" oraz emigracji ukraińskiej, w 1937 otrzymał Nagrodę Młodych Polskiej Akademii Literatury za tomy Demony nocy i Rozmowa z ojczyzną, od 1941 na emigracji w Hiszpanii, do 1957 współpracował z antykomunistyczną rozgłośnią w Madrycie, w kraju po raz pierwszy opublikowano jego utwory dopiero po 1989, autor m.in.: „Z dymem pożarów”; „Uczta zadżumionych”; „Pieśń o Ukrainie”; „Kasydy i gazele”; „Komysze”; „W stanicy”.
86] Marian Zdziechowski (1861-1938), slawista, historyk literatury i filozof kultury, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego od 1899; Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1919-32, rektor 1925-27; członek Akademii Umiejętności od 1902 (od 1919 PAU); prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie od 1933, zajmował się badaniami nad literaturą rosyjską i literaturami słowiańskimi na tle literatury zachodnioeuropejskiej epoki romantyzmu, nawiązywał do romantycznego mesjanizmu polskiego i współczesnej filozofii katolickiej, krytyczny wobec kierunku przemian cywilizacyjnych XX wieku, głosił poglądy katastroficzne, autor m.in.: „Mesjaniści i słowianofile. Szkice z psychologii narodów słowiańskich” (1888); „Byron i jego wiek” (t. I-II, 1894-97); „Europa, Rosja, Azja” (1923); „Widmo przyszłości” (1936); „W obliczu końca” (1938).
87] Władysław Woydyno (1873-?), artysta malarz, w 1899 r. rozpoczął studia w Warszawskiej Szkole Rysunku pod kierunkiem W. Gersona, studiował następnie w Academie Colarossi (Paryż), Regio Istituto di Belle Arti (Rzym) i historię sztuki na uniwersytecie rzymskim, od 1914 członek Straży Obywatelskiej, od 1918 w Legii Akademickiej, w 1919 ukończył kurs dyplomatyczno-konsularny zorganizowany przez MSZ przy warszawskiej Szkole Nauk Politycznych, w 1921 ukończył wydział polityczny tej Szkoły, od czerwca 1919 radca Ministerstwa Sztuki i Kultury, wizytator szkół artystycznych z ramienia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, organizator Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, współorganizator i wiceprezes Instytutu Wschodniego; prezes Towarzystwa Przyjaciół Historii Warszawy.
88] Aleksander Prystor (1874-1941), płk, polityk, przyjaciel i jeden z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego; członek OB PPS i PPS-Frakcji Rewolucyjnej, działacz ZWC i Związku Strzeleckiego, w latach 1912-1917 więziony przez władze rosyjskie, od 1917 w POW, od listopada 1918 do czerwca 1920 podsekretarz stanu w Min. Pracy i Opieki Społ., w kwietniu 1919 uczestnik wyprawy wileńskiej, ochotnik w wojnie polsko-bolszewickiej, organizator Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej, od 1922 na różnych stanowiskach w wojsku m.in. szef oddziału personalnego Biura Ścisłej Rady Wojennej, kierownik samodzielnego referatu personalnego w GISZ, I oficer do zleceń i szef gabinetu generalnego inspektora Sił Zbrojnych, w obozie sanacyjnym był zaliczany do tzw. "grupy pułkowników", minister pracy i opieki społecznej w rządzie Kazimierza Świtalskiego (kwiecień 1929-sierpień 1930); minister przemysłu i handlu (sierpień 1930-maj 1931); premier (maj 1931-maj 1933), w latach 1930-35 poseł na Sejm. (BBWR); od 1935 do 1939 senator z ramienia OZN (1935-38 marszałek Senatu), w trakcie II wojny światowej przebywał od 18 września 1939 na Litwie, po wkroczeniu Sowietów aresztowany, zmarł w więzieniu.
89] Janusz Jędrzejewicz (i 885-1951), polityk, pedagog, od 1904 w PPS, w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, członek Konwentu Organizacji A, w latach 1918-1923 w Wojsku Polskim, adiutant J. Piłsudskiego, od 1919 w Oddziale II Frontu Litewsko-Białoruskiego, następnie w Oddziale III Sztabu Generalnego, jeden z założycieli pisma "Droga" (1922), w 1926 założył miesięcznik "Wiedza i Życie", którego był wieloletnim redaktorem, w latach 1930-35 wice- prezes BBWR, poseł na Sejm (1928-1935), od sierpnia 1931 do lutego 1934 minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, przeprowadził ,jędrzejowiczowską reformę szkolną", od maja 1933 do maja 1934 premier, jeden z autorów tekstu konstytucji kwietniowej, w 1933 wysunął inicjatywę powołania Polskiej Akademii Literatury, zdecydowany przeciwnik OZN, w późnych latach 30-tych utracił wpływy polityczne, od września 1939 na emigracji, autor m.in.: „W krainie wielkiej przygody” (1939); „W służbie idei” (1972).
90] Bronisław Pieracki (1895-1934), płk, polityk, członek Strzelca, podczas I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, od listopada 1918 w Wojsku Polskim, uczestnik obrony Lwowa, później w Ministerstwie Spraw Wojskowych, 1924-28 oficer sztabu Inspektoratu Armii nr IV, był jednym z najbardziej aktywnych spiskowców przygotowujących zamach majowy, od kwietnia 1928 przesunięty w stan nieczynny, jeden z czołowych polityków BBWR, związany z tzw. "grupą pułkowników", w 1928 wybrany posłem na Sejm, zrzekł się mandatu i był do kwietnia 1929 II zastępcą szefa Sztabu Generalnego, od grudnia 1930 do czerwca 1931 min. bez teki w randze wicepremiera w rządzie Walerego Sławka, od czerwca 1931 aż do śmierci minister spraw wewnętrznych, zamordowany przez nacjonalistów ukraińskich.
91] Adam Koc (1891-1969), płk, polityk, od 1909 w ZWC, następnie w Związku Strzeleckim, w latach 1914-15 organizował POW w Warszawie; 1915-1917 oficer I Brygady Legionów Polskich; 1917- 1918 komendant naczelny POW obszaru okupacji niemieckiej, w listopadzie 1918 kierował rozbrajaniem oddziałów niemieckich w Warszawie, w latach 1918-28 służył w Wojsku Polskim, początkowo jako referent do spraw mobilizacji POW, później szef sekcji w Oddziale II Sztabu Generalnego, w czasie wojny polsko-bolszewickiej był dowódcą dywizji ochotniczej, następnie w Sztabie Generalnym i Ministerstwie Spraw Wojskowych, w latach 1926-28 szef sztabu DOK Lwów, w latach 1928-38 poseł na Sejm, 1938-39 senator, wiceprezes Klubu Parlamentarnego BBWR, redaktor naczelny "Głosu Prawdy", założyciel i redaktor naczelny "Gazety Polskiej" (1929-31), od 1936 prezes Rady Banku Polskiego, organizator i szef OZN, po kampanii wrześniowej we Francji, gdzie był ministrem skarbu w rządzie gen Władysława Sikorskiego, w 1940 przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiadł.
92] Stefan Starzyński (1893-1944), polityk, ekonomista, Prezydent Warszawy, w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, w latach 1921-24 sekretarz generalny delegacji polskich przy komisjach mieszanych: Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie, od października 1926 do września 1929 dyrektor Departamentu Ogólnego Ministerstwa Skarbu, dwukrotnie, w latach 1929-30 i 1931-32 wiceminister skarbu; 1932-34 wiceprezes Banku Gospodarstwa Krajowego, poseł na Sejm z ramienia BBWR (1930-35), od 1938 do 1939 senator (OZN), od września 1934 do października 1939 prezydent Warszawy, komisarz cywilny przy dowództwie obrony Warszawy, brał aktywny udział w organizowaniu oporu miasta, zamordowany przez hitlerowców w nieznanych okolicznościach, politycznie związany z lewicą obozu sanacyjnego, w poglądach gospodarczych zdecydowany zwolennik etatyzmu i interwencjonizmu państwowego, autor m.in.: „Rok 1926 w życiu gospodarczym Polski” (1927); „Rola państwa w życiu gospodarczym” (1929).
93] Marian Kościałkowski-Zyndram (1892-1946), ppłk, polityk, członek Związku Walki Czynnej, w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, w latach 1918-22 w Wojsku Polskim: w wyprawie wileńskiej gen. L. Żeligowskiego dowódca "grupy Bieniakonie", później w Sztabie Wojskowym Litwy Środkowej, poseł na Sejm w latach 1922-39, od października 1926 prezes Partii Pracy jednocześnie od 1928 r. pełnił funkcje wiceprezesa BBWR; od października do grudnia 1928 prezes Zjednoczenia Pracy Wsi i Miast, wojewoda białostocki od lipca 1930 do marca 1934, od marca do czerwca 1934 komisaryczny prezydent Warszawy; od czerwca 1934 do października 1935 minister spraw wewnętrznych, premier od października 1935 do maja 1936; od maja 1936 do września 1939 minister opieki społecznej, zaliczany był do grupy liberalnej w obozie sanacyjnym, po śmierci J. Piłsudskiego związany z "grupą zamkową", po kampanii wrześniowej na emigracji.
94] Adam Skwarczyński (1884-1934), publicysta, czołowy ideolog obozu sanacyjnego, od 1904 w PPS, od 1908 w ZWC, w czasie I wojny światowej w Legionach Polskich i POW, w 1917 członek Konwentu Organizacji A, podczas wojny polsko-bolszewickiej kierował akcją kulturalno-oświatową i propagandą w wojsku, w 1922 założył organ teoretyczny obozu sanacji "Drogę", sekretarz Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, od 1924, od 1925 piastował funkcję kierownika biura prasowego w Kancelarii Cywilnej Prezydenta, autor m.in.: „Józef Piłsudski. Sylwetka wodza Legionów” (1917); „Myśli o nowej Polsce” (1931).
95] Powinno być 1930.
96] Marian Józef Smoleński "Łukasz" (1894-1978), płk dypl., członek Związku Strzeleckiego, podczas I wojny światowej w Legionach Polskich, po kryzysie przysięgowym internowany w Beniaminowie, w Wojsku Polskim w 7 puł. (od listopada 1918); następnie studiował w Wyższej Szkole Wojennej (1922-24); szef wydziału w I Oddziale Sztabu Generalnego (październik-grudzień 1924); szef sztabu 4 OK (styczeń 1925 kwiecień 1928); szef wydziału 111 Oddziału Sztabu Głównego (maj 1928-maj 1930); dowódca 2 puł. (maj 1930-1ipiec 1935); komendant Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu (lipiec 1935-grudzień 1938), od lutego do września 1939 szef Oddziału II Sztabu Głównego, po kampanii wrześniowej przedostaje się do Francji, gdzie pełni funkcję: II zastępcy Ministra Spraw Wojskowych (maj-czerwiec 1940); szefa VI Oddziału Sztabu Naczelnego Wodza (lipiec 1940-grudzień 1941); dowódcy batalionu oficerskiego Brygady Szkolnej w Szkocji (grudzień 1941-wrzesień 1942); komendanta Wyższej Szkoły Wojennej (wrzesień 1942-marzec 1943); II zastępcy szefa Sztabu Naczelnego Wodza (październik 1943-lipiec 1944); zastępcy dowódcy 3 Dywizji Strzelców Karpackich, po demobilizacji osiedlił się w Londynie, w 1964 otrzymał stopień generała brygady, był wieloletnim prezesem Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie.
97] Jan Kazimierz Ciastoń (1896-1975), płk dypl., oficer służby stałej WP, m.in. zastępca szefa Oddziału II Sztabu Głównego WP, w czasie II wojny światowej m.in. przebywał w Wielkiej Brytanii, gdzie jakiś czas pozostawał bez przydziału w znanym obozie w Rothesay, a także był zastępcą w obozie oficerskim w Broughton, brak bliższych danych.
98] Tadeusz Kobylański (1895-?), dyplomata, w MSZ od 1929, radca poselstwa w Bukareszcie (1929-35); od maja 1935 radca a od października 1935 wicedyrektor Departamentu Politycznego MSZ.
99] Wacław Teofil Stachiewicz (1894-1973), gen., działacz Związku Strzeleckiego, podczas I wojny światowej w Legionach Polskich i Komendzie Głównej POW, w Polsce niepodległej szef Oddziału I i zast. szefa sztabu Dowództwa Okręgu Generalnego Warszawa; w wojnie polsko-bolszewickiej szef sztabu dowództwa armii rezerwowej, w latach 1923-28 wykładowca taktyki ogólnej w Wyższej Szkole Wojennej, od 1928 do 1932 dowódca 27 pp następnie dowódca piechoty dywizyjnej I Dywizji Piechoty Legionów; 1933-1935 dowódca 7 Dywizji Piechoty, od czerwca 1935 do sierpnia 1939 szef Sztabu Głównego Wojska Polskiego, podczas wojny obronnej szef Sztabu Naczelnego Wodza; później internowany w Rumunii, w latach 1940-43 przebywał w Algierii; 1943-45 bez przydziału wojskowego w Wielkiej Brytanii, po wojnie osiadł w Kanadzie.
100] Aleksander Szulgin (Szułhyn Ołeksandr) (1889-1960), polityk ukraiński związany z partią radykalnych demokratów, początkowo związany z hetmanem Skoropadskim, sekretarz Spraw Międzynacjonalnych w Sekretariacie Generalnym Ukraińskiej Centralnej Rady (lipiec 1917 – styczeń 1918); stały delegat URL przy Lidze Narodów (listopad 1920-listopad 1921); minister Spraw Zagranicznych URL (1926), w 1927 osiadł w Paryżu, gdzie przewodniczył Najwyższej Radzie Emigracyjnej (1929-39), był szefem rządu (1939-40) i współwydawcą tygodnika "Tryzub", w czasie okupacji Szulgin został aresztowany przez władze niemieckie za sympatyzowanie z francuskim ruchem oporu, po 1945 poświęcił się pracy naukowej, przewodniczył Ukraińskiej Akademii Nauk w Paryżu.
101] Maxime Weygand (1867-1965), generał francuski, w czasie l wojny światowej szef sztabu F. Focha; w 1920 na czele misji francuskiej w Polsce; w roku 1923 wysoki komisarz w Syrii, od 1931 do 1935 wiceprzewodniczący Najwyższej Rady Wojskowej i generalny inspektor armii, od 1935 w stanie spoczynku, w roku 1939 mianowany naczelnym dowódcą wojsk francuskich na Bliskim Wschodzie, podczas niemieckiego ataku na Francję naczelny dowódca wojsk francuskich, zwolennik zawieszenia broni, po kapitulacji Francji minister obrony w rządzie Vichy, generalny delegat we francuskiej Afryce Płn., w 1941 aresztowany przez gestapo, w latach 1942-45 internowany w Niemczech, od 1931 członek Akademii Francuskiej.
102] Przypis autora referatu: Opracowując niniejszy referat nie miałem pod ręką absolutnie żadnych źródeł, przeto mogą zajść drobne nieścisłości w datach i pominięcie niektórych elementów zarówno w treści, jak i na odcinku osobowym.
