Kamil Gołaś
Podstawę systemu bezpieczeństwa zbiorowego na obszarze WNP miał tworzyć tzw. traktat taszkencki, czyli Układ o bezpieczeństwie zbiorowym państw stron WNP. Został on podpisany w Taszkencie 15 maja 1992 r. przez Armenię, Kazachstan, Kirgistan, Rosję, Tadżykistan i Uzbekistan. Układ wszedł w życie 20 kwietnia 1994 r.[1]
Obowiązywanie traktatu przewidziano na sześć lat. W styczniu 1993 r. do Układu przystąpiły Azerbejdżan, Gruzja i Białoruś. Powyższy układ ma dwojaką naturę. Zastosowano w nim elementy charakterystyczne zarówno dla systemów zbiorowego bezpieczeństwa jak i dla sojuszu wojskowego. Do tych pierwszych zaliczyć można: niestosowanie siły lub groźby jej użycia, rozwiązywanie sporów środkami pokojowymi, prowadzenie konsultacji we wszystkich ważnych kwestiach bezpieczeństwa międzynarodowego dotyczących interesów sygnatariuszy, wspólne rozwiązywanie problemów powstających w stosunkach wzajemnych. Natomiast elementem charakterystycznym dla sojuszu wojskowego jest postanowienie, że napaść na jedno z państw podpisujących układ uruchomi mechanizm natychmiastowej pomocy ze strony pozostałych państw – sygnatariuszy.[2]
Wymieszanie elementów w traktacie może być wyrazem dążenia poszczególnych państw do realizacji swoich własnych interesów w ramach WNP oraz wzajemnie różniących się wizji funkcjonowania Wspólnoty. Innym wyrazem owych kontrowersji może być moskiewski szczyt WNP w 1993 r., na którym doszło do sporu między delegatami Ukrainy, Kazachstanu i Mołdawii a władzami Rosji dotyczącego zasad funkcjonowania systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Rosja była zwolenniczką mechanizmów opartych na doświadczeniach Układu Warszawskiego, natomiast pozostali byli zwolennikami adaptacji rozwiązań Traktatu Północnoatlantyckiego.[3]
Wydaje się jednak, że najwięcej korzyści osiągnęła Rosja, która uzyskała swego rodzaju pozwolenie na obecność militarną w regionie. 4 lutego 1999 r. podczas spotkania Rady Ministrów Spraw Zagranicznych WNP Rosja, Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i Tadżykistan wyraziły gotowość podpisania Protokołu o przedłużeniu działalności Traktatu. Protokół ten został podpisany w dniach 1- 2 kwietnia 1999 r. przez wspomnianych sześć państw, co przedłużyło funkcjonowanie traktatu o kolejne 5 lat. Ukraina, Gruzja i Azerbejdżan wstrzymały się, ale nie wykluczyły późniejszego przystąpienia. Dodatkowo w październiku 2000 r. uczestnicy Układu o bezpieczeństwie zbiorowym podpisali porozumienie dotyczące możliwości rozmieszczenia żołnierzy państw członkowskich na terytorium innych państw w celu współdziałania w razie zagrożenia agresją.[4]
Pewne znaczenie w ramach kształtowania się systemu bezpieczeństwa zbiorowego miały również trzy dokumenty podpisane w trakcie spotkania Rady Szefów Państw WNP w Ałma – Acie 10 lutego 1995 r. „Memorandum o wspieraniu pokoju i stabilności we Wspólnocie Niepodległych Państw” zawiera zalecenia dotyczące wzajemnej polityki państw członkowskich. Mowa jest tam o powstrzymywaniu się od prób nacisków na drugie państwo, od ingerencji w sprawy wewnętrzne, postulat rozwiązywania problemów środkami pokojowymi, poszanowanie integralności terytorialnej innych państw. Dokument ten był wymierzony w praktyki realizowane przede wszystkim przez Federację Rosyjską w ramach jej polityki wobec państw regionu, ale Rosja osłabiła jego znaczenie nie godząc się na nadanie mu rangi porozumienia międzynarodowego oraz dodając zapis, że państwa WNP nie powinny uczestniczyć w sojuszach i blokach skierowanych przeciwko któremuś z państw Wspólnoty.
„Deklaracja państw – stron Układu o zbiorowym bezpieczeństwie” jest dokumentem poświeconym ocenie ogólnej sytuacji na terytorium traktatowym. Zauważono, że obecnie zaistniały warunki do umacniania pokojowej współpracy między państwami, zobowiązano się również do powstrzymania się od stosowania siły. Pojawiło się również stwierdzenie, że członkowie Układu taszkenckiego widzą budowany przez nich system bezpieczeństwa jako część ogólnoeuropejskiego systemu jak również potencjalnie jako część możliwego systemu bezpieczeństwa w Azji. Największe znaczenie z trzech wspomnianych dokumentów wydaje się mieć „Koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego państw – stron Układu”. Zawiera on zasady polityki wojskowej państw – stron, zasady zapewnienia bezpieczeństwa zbiorowego i podstawowe kierunki tworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Można tu wymienić kilka bardziej szczegółowych postanowień zawartych w dokumencie: udział w budowie systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie i w Azji, ustanowienie i rozwój partnerskich stosunków z NATO, rozszerzenie środków budowy zaufania w dziedzinie wojskowej, kontrola zbrojeń i rozbrojenie, ochrona granic zewnętrznych państw – sygnatariuszy układu, niepodzielność bezpieczeństwa, równa odpowiedzialność państw – stron za zapewnienie bezpieczeństwa.[5]
Za kolejny krok w próbach budowy systemu bezpieczeństwa na terenie WNP można uznać powołanie Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym WNP. Decyzja o utworzeniu tej struktury zapadła 14 maja 2002 r. na moskiewskim posiedzeniu Rady Bezpieczeństwa Zbiorowego. Przywódcy Rosji, Armenii, Białorusi, Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu postanowili, że do końca roku opracowane zostaną dokumenty dotyczące organizacji. Jednak opinie co do znaczenia tego wydarzenia były raczej krytyczne. Zauważono, że jeśli przez 10 lat funkcjonowania Układu o bezpieczeństwie zbiorowym Rosji nie udało się stworzyć sprawnie działającego systemu, to jest mało prawdopodobne, że uda się to w omawianym okresie, zwłaszcza biorąc pod uwagę rosnące zaangażowanie USA w regionie.[6]
Pewną przeszkodą w sprawnym funkcjonowaniu tej wielostronnej organizacji jest zmieniająca się polityka Kremla wobec obszaru WNP. Rosja stara się kłaść nacisk na relacje dwustronne, co jest równoznaczne z pewnym zaniedbywaniem relacji wielostronnych. Oczywiście podejmowano próby usprawnienia działania całego systemu, czego przykładem może być spotkanie szefów państw – stron w Erewaniu 21 maja 2001 r. , na którym zdecydowano się utworzyć trzy Regionalne Systemy Bezpieczeństwa Zbiorowego WNP – Europejski, Kaukaski i Środkowoazjatycki.[7] Jednak wydaje się, że skuteczność działania tego systemu bezpieczeństwa zbiorowego jest mocno ograniczona. Głównym czynnikiem może być absencja kilku ważnych państw WNP w strukturach Układu. Chodzi tu przede wszystkim o Uzbekistan, który posiada siły zbrojne o największym, obok Kazachstanu, potencjale w Azji Środkowej oraz Ukrainę, której strategiczne położenie i sytuacja wewnętrzna w dużej mierze wpływają na bezpieczeństwo w regionie.
Do istotnych elementów bezpieczeństwa na obszarze Wspólnoty należy również inicjatywa utworzenia Sił Zbrojnych WNP. Taka koncepcja pojawiła się już w 1992 r., ale nie zyskała wtedy szerszego poparcia. Nowo powstałe państwa były zainteresowane utworzeniem własnych, narodowych sił zbrojnych. W założeniach zbiorowe siły zbrojne miały składać się z regularnych jednostek państw WNP, będących zdolnymi do szybkiego reagowania na pojawiające się zagrożenia. W październiku 2000 r. w Biszkeku podpisano porozumienie o utworzeniu koalicyjnych sił szybkiego reagowania systemu bezpieczeństwa zbiorowego. 24 – 25 maja 2001 r. w Erewaniu zdecydowano o sformowaniu Zbiorowych Sił Szybkiego Reagowania w Regionie Środkowoazjatyckim. Miały się one składać z żołnierzy Rosji, Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu, ale ostatecznie oparto je na jednostkach Federacji.[8]
Tutaj ujawnia się główna przeszkoda w sformowaniu sprawnych sił zbrojnych przez państwa Układu. Żadne z państw, poza Rosją, nie jest w stanie wystawić kontyngentu wojskowego, który byłby zdolny do działania w ramach sił szybkiego reagowania na terytorium innych państw. Główne znacznie ma tu czynnik ekonomiczny oraz często niestabilna sytuacja w danym kraju, która uniemożliwia wydzielenie wymaganej liczby żołnierzy z odpowiednim sprzętem. Przykładem może tu być Kirgistan, którego siły zbrojne ledwie wystarczają do ochrony terytorium tego państwa przed działaniami zbrojnych grup przestępczych lub partyzantów islamskich oraz Tadżykistan, który w praktyce nie posiada własnych, regularnych sił zbrojnych, a bezpieczeństwo państwa opiera się na stacjonujących tam wojskach rosyjskich.
Kolejnym elementem budowy bezpieczeństwa na terenie WNP był połączony system obrony powietrznej Wspólnoty Niepodległych Państw. Głównym impulsem do jego budowy były luki w obronie powietrznej Rosji, powstałe po rozpadzie ZSRR. 10 lutego 1995 r. w Ałma – Acie podpisano Porozumienie o utworzeniu połączonego systemu obrony powietrznej państw WNP. Podpisania odmówiły Azerbejdżan i Mołdawia, co wiązało się przede wszystkim z sytuacją w Górnym Karabachu oraz Naddniestrzu. Działania w ramach tego porozumienia miały obejmować: zabezpieczenie granic w przestrzeni powietrznej, obrony zgrupowań wojsk, obszarów przemysłowych, ludności cywilnej i innych istotnych obiektów przed atakiem z powietrza. 19 stycznia 1996 r. przyjęto Koncepcję ochrony przestrzeni powietrznej państw Wspólnoty. Był to dokument doprecyzowujący charakter działań oraz ich realizację. System obrony powietrznej rozpoczął działanie na wiosnę 1996 r. Na początku szczególną ochroną objęto zachodnią i południową granicę Wspólnoty oraz granicę Gruzji z Turcją. Kolejnymi krokami były spotkanie Rady ministrów Obrony WNP 16 marca 2000 r., które dotyczyło integracji w ramach omawianego projektu oraz zatwierdzenie przez Radę MSZ WNP, 5 września 2001 r., dodatkowych funduszy na utrzymanie i rozwój dotychczasowej współpracy w ramach systemu obrony powietrznej WNP.[9]
Jednym z ważniejszych aspektów budowy bezpieczeństwa regionalnego jest, przynajmniej z punktu widzenia Rosji, ochrona zewnętrznych granic Wspólnoty. Było to uzasadniane istnieniem odpowiedniej infrastruktury na dawnej granicy ZSRR oraz brakiem takowej na granicach nowo powstałych państw. Istotne znaczenie miała tu również chęć Rosji do zapewnienia swojej obecności militarnej na terytorium państw WNP, które od początku istnienia Federacji były traktowane jako miejsce jej żywotnych interesów. Podstawę do wspólnego zabezpieczenia granic stanowi Porozumienie o współpracy państw członkowskich WNP w celu zapewnienia stabilnej sytuacji na granicach zewnętrznych podpisane 9 października 1992 r. w Biszkeku. Kolejny raz różnice między państwami WNP okazały się nie do przezwyciężenia i porozumienie zostało podpisane tylko przez: Federację Rosyjską, Armenię, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan. 24 grudnia 1993 r. Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan przyjęły memorandum o ochronie zewnętrznych granic środkowoazjatyckich członków WNP. Kolejnym dokumentem był, podpisany 26 maja 1995 r. przez Rosje, Armenię, Białoruś, Gruzję, Kazachstan i Tadżykistan, Traktat o współpracy w ochronie granic państw członkowskich WNP z innymi państwami. 17 maja 1996 r. sześć państw Wspólnoty podpisało Porozumienia o współpracy wojsk ochrony pogranicza WNP w przypadku powstania sytuacji kryzysowej na granicach zewnętrznych.[10] Problemem w realizowaniu skutecznej ochrony granicy zewnętrznej Wspólnoty po raz kolejny jest brak udziału wszystkich państw – stron w tej inicjatywie. Powoduje to, że ten swego rodzaju „kordon sanitarny” nie jest szczelny.
Efektywność systemu bezpieczeństwa WNP jest kwestią dyskusyjną. Wiele jego elementów istnieje faktycznie tylko na papierze. Podobnie jak cała Wspólnota Niepodległych Państw jest bardziej ideą niż rzeczywistością. Mimo to spełnia jednak, w jakimś stopniu, funkcję stabilizatora na terenie WNP. Okres po rozpadzie ZSRR pokazał, ze nowo powstałe państwa, w przeważającej większości, nie są w stanie samodzielnie zapewnić sobie bezpieczeństwa. Co więcej dotychczas nie zaistniała możliwość osiągnięcia stanu bezpieczeństwa bez udziału Rosji, dlatego też jej obecność militarna na terytorium „bliskiej zagranicy” wydaje się być nie zagrożona. Jest to korzystne z punktu widzenia interesów mocarstwowych i bezpieczeństwa Rosji, jak i z punktu widzenia innych państw proradzieckich. System bezpieczeństwa oparty o wojska Federacji w jakimś stopniu zwiększa stabilność tych państw oraz ich odporność na negatywne zjawiska występujące w regionie. Odbywa się to poprzez utratę pewnej części ich suwerenności, ale często stanowi jeden z głównych fundamentów ich istnienia, czego najjaskrawszym przykładem jest Tadżykistan.
Autor jest doktorantem na Uniwersytecie Śląskim. Specjalizuje się w tematyce Rosji i przestrzeni poradzieckiej.
Photo: Stormbringer76, Ten plik udostępniony jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa–na tych samych warunkach 3.0 niezlokalizowana, 2.5 zlokalizowana, 2.0 zlokalizowana oraz 1.0 zlokalizowana.
[1] A. Bryc: op. cit. s. 43, A. Włodkowska: op. cit. s. 140
[2] R. Zięba: op. cit. s. 232 – 233, R. Zięba: Mechanizm bezpieczeństwa Wspólnoty Niepodległych Państw W: Polityka Wschodnia 1/1998 s. 63, G. Bogielski: Polityka wobec WNP. W: Rosja Red. B.J. Albin, W. Baluk s. 185
[3] A. Bryc: op. cit. s. 43
[4] I. Topolski: op. cit. s. 169 – 170, M. Nizioł – Celewicz: Polityka Federacji Rosyjskiej wobec obszaru Wspólnoty Niepodległych Państw. W: Federacja Rosyjska… Red. A. Czarnocki, I. Topolski s. 146
[5] R. Zięba: op. cit. s. 235 – 237, A. Bryc: op. cit. s. 45
[6] Rocznik Strategiczny 2002/2003 s. 235
[7] Rocznik Strategiczny 2001/2002 s. 239 – 240, I. Topolski: op. cit. s. 173
[8] I. Topolski: op. cit. s. 173 – 174, Rocznik Strategiczny 2001/2002 s. 239 – 240, M. Nizioł – Celewicz: op. cit. s. 146
[9] I. Topolski: op. cit. s. 174 – 175 , M. Nizioł – Celewicz: op. cit. s. 146
[10] I. Topolski: op. cit. s. 196 – 197