prof. dr hab. Julian SkrzypWprowadzenie
W okresie świata bilateralnego dwa ówczesne mocarstwa – Stany Zjednoczone i Związek Radziecki – prowadziły rywalizację gospodarczą i militarną, w tym także w zakresie podboju przestrzeni kosmicznej. Każde z tych mocarstw prowadziło działania na rzecz pozyskania sojuszników. Stany Zjednoczone wspierały Chiny, gdyż według amerykańskich geopolityków wzmocnienie Pekinu jako przeciwwagi dla Moskwy zwiększa bezpieczeństwo Ameryki.
Pojawienie się więc Chin jako supermocarstwa jest po części zasługą Stanów Zjednoczonych, które przez wiele lat były głównym dostawcą technologii dla tego państwa[1]. Związek Radziecki zaś wspierał Indie jako przeciwwagę dla Chin. Natomiast po rozpadzie Związku Radzieckiego Indie stały się partnerem strategicznym Stanów Zjednoczonych[2]. Rosja zaś podejmowała próby pozyskania Indii poprzez utworzenie trójkąta strategicznego Rosja-Chiny-Indie. Propozycję taką złożył były premier Rosji J. Primakow. Została ona jednak odrzucona przez Chiny i Indie. Do propozycji tej nawiązał w 2005 r. rosyjski polityk Władimir Putin[3]. Indie stały się więc obiektem zainteresowania trzech mocarstw, co pozytywnie wpłynęło na rozwój gospodarczy tego państwa.
Dynamiczny rozwój Chin i Indii zaowocował ewolucją sytuacji energetycznej w tych państwach. Wzrósł bowiem popyt na energię, którego coraz większa część musi być zaspokajana poprzez import. OECD szacuje, że w 2030 r. globalne zapotrzebowanie na energię będzie o ponad 50% większe niż obecnie, a 45% tego wzrostu spowodowane będzie rosnącą konsumpcją w Chinach i Indiach[4].
Według Raportu World Energy Outlook (2007 r.) niespotykane dotychczas tempo rozwoju gospodarczego Chin i Indii „będzie wymagało nie tylko coraz więcej energii, ale również zmieni standardy życia miliardów ludzi. W tej sytuacji aby rozwiązać problemy globalne, nie można oczekiwać jedynie od tych krajów ograniczenia przez nie wzrostu gospodarczego”[5].
Zgodnie ze wspomnianym Raportem przewiduje się, że popyt na energię pierwotną w Chinach wzrośnie przeszło dwukrotnie z 1742 mln ton w 2005 r. do 3819 mln ton w 2030 r. Chiny z czterokrotnie większą populacją od Stanów Zjednoczonych przejmą pozycję największego konsumenta energii na świecie[6].
Zapoczątkowana przez Deng Xiaopinga strategia pokojowego wzrostu realizowana już trzydzieści lat sprawiła, że Chiny stały się drugą po Stanach Zjednoczonych potęgą ekonomiczną świata. Ten dynamiczny rozwój Chin w świetle kryzysu, jaki dotyka Stany Zjednoczone, stwarza przesłankę wniosków, że Państwo Środka w ciągu najbliższego dziesięciolecia może stać się pierwszą potęgą ekonomiczną świata.
W powyższej sytuacji zadawanie pytania o to czy Chiny staną się globalnym ośrodkiem siły wydaje się bezprzedmiotowe. Stosowniejsze wydaje się pytanie, kiedy to nastąpi?
Ogólna charakterystyka Chin
Informacje podstawowe
Dzisiejsze Chiny (Rysunek 1.) to najbardziej zaludnione państwo świata, w którym liczba ludności przekroczyła 1 mld 324 mln osób[7]. Przy tym jest jednym z najstarszych ośrodków cywilizacyjnych świata, o odrębnej i bogatej tradycji filozoficznej, historycznej, naukowej i in., sięgającej prawie 3000 lat przed naszą erą. Z kolei pod względem powierzchni Chiny są trzecim państwem świata (9,6 mln km2), a gospodarki – plasują się na drugim, po Stanach Zjednoczonych, miejscu.
Chiny podzielone są na 22 prowincje[8], 5 regionów autonomicznych, 4 miasta wydzielone (Szanghaj, Pekin, Tianjin i Chongqing) i 2 specjalne regiony administracyjne, tj. Hongkong i Makau (Rysunek 2.). Regiony autonomiczne to: Xinjiang-Ujgur, Guangxi, Mongolia Wewnętrzna, Ningxia i Tybet.
Średnia gęstość zaludnienia wynosi 138 osób/km2 (Rysunek 3.). Rozmieszczenie ludności jest jednak bardzo zróżnicowane, gdyż około 95% ludności kraju skupia się we wschodniej i południowej części kraju (gęstość zaludnienia wynosi tam 600-2000 osób/km2). Na uwagę zasługuje fakt, że w Chinach 40 miast liczy powyżej 2 mln osób. Największe zespoły miejskie to: Szanghaj (16,7 mln), Pekin (14,4 mln), Kanton (8,7 mln), Tianjin (9,1 mln), Wuhan (8 mln).
W Chinach występują liczne mniejszości narodowe (55), jednak Chińczycy (Han) stanowią 92% ludności kraju. Grupy etniczno-rasowe to głównie: Czuangowie (1%), Huejowie (1%), Ujgurzy (1%), Yi (1%), Miao (1%), Mandżurowie (1%), Tybetańczycy, Mongołowie i inni (2%) [9].
Specyficzną cechą ludności Chin jest stosunkowo duży odsetek bezwyznaniowców (ok. 50%). Wyznawcy tradycyjnych chińskich systemów etyczno-religijnych stanowią 29%, buddyści – 8%, chrześcijanie – 7%, wyznawcy tradycyjnych religii plemiennych – 4%, muzułmanie – 2% [10].
Istotnym elementem w życiu Chińczyków jest filozofia Konfucjusza, zgodnie z którą aprobuje się pięć głównych wartości moralnych: więzi międzyludzkich, podporządkowania lojalności, troskliwości, przyjaźni i wzajemności.
Chiny graniczą z czternastoma państwami, przy czym prowincja Xinjiang aż z ośmioma: Mongolią, Rosją, Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Afganistanem, Pakistanem i Indiami. W prowincji tej Chińczycy stanowią zaledwie 41% ludności, zaś Ujgurowie 45% (ok. 7 mln osób), co przekłada się na tendencje niepodległościowe tej prowincji. Na uwagę zasługuje także fakt, że w prowincji tej znajduje się większość surowców naturalnych Chin, w tym 30% zasobów ropy naftowej i 35% gazu ziemnego.
Dynamiczny rozwój Chin w latach 80. i 90. XX wieku odbywał się w oparciu o własne zasoby surowcowe i własny scenariusz reform alternatywnych wobec zaleceń światowych instytucji finansowo-gospodarczych (Banku Światowego, Międzynarodowego Funduszu Walutowego i in.), które w znacznie większym stopniu odpowiadały specyfice cywilizacyjnej Państwa Środka i stojącym przed tym państwem wyzwaniom[11]. Chiny nie wkroczyły więc na drogę deregulacji i prywatyzacji, dzięki czemu uniknęły załamania gospodarczego i degradacji, które stały się udziałem dawnych państw Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) [12].
Chiny przyjęły własny model transformacji, zgodnie z którym w pierwszym etapie zlikwidowano system komun ludowych na wsi i wprowadzono swobodę obrotu płodami rolnymi oraz podjęto decyzję o swobodzie wyboru miejsca zamieszkania. W drugim etapie (1984-1989) poszerzono reformy i wyrażono zgodę na tworzenie specjalnych stref ekonomicznych (14 miast nadmorskich, delta rzeki Jangcy i Perłowej, Wyspa Hainan, Hangzhou, Nankin i około 140 innych miejscowości) (Rysunek 4.), co przyciągnęło za sobą ogromny napływ kapitału zagranicznego. Trzeci etap (1999-2000) przeprowadzono w czasie kryzysu wynikającego z „przegrzania gospodarki” i Chiny szybko powróciły na ścieżkę wzrostu ekonomicznego, który trwa nadal[13].
Wspomniane wyżej specjalne strefy ekonomiczne, obok względów ekonomicznych, miały także znaczenie geopolityczne. Stanowiły one bowiem wzorzec, na podstawie którego miała zostać wprowadzona w życie formuła „pokojowego zjednoczenia kraju (Jeden Kraj Dwa Systemy) poprzez stopniowe łączenie w ramach jednego państwa organizmów ustrojowych o odmiennych systemach społeczno-politycznych zarówno o charakterze socjalistycznym (Chińska Republika Ludowa (ChRL)), jak i kapitalistycznym (Hongkong, Makao, Tajwan)[14].
Ważnym zadaniem rządu chińskiego stała się także integracja zachodnich regionów kraju ze wschodnimi. W tej sytuacji w 1999 r. wprowadzono długookresową strategię rządową „wielkiego otwarcia regionów zachodnich”. Strategia ta opiera się na następujących założeniach:
a) budowa w regionach zachodnich Chin „kompletnego, względnie zamożnego społeczeństwa”;
b) skoordynowanie rozwoju Chin wschodnich i zachodnich, gdyż prowincje centralne i zachodnie dysponują zasobami naturalnymi, a nie mają dostępu do portów morskich; planowane są więc i realizowane inwestycje w dziedzinie infrastruktury transportowej i budowlanej;
c) działanie w kierunku „zjednoczenia narodowego Chin”, co oznacza pokojowe współistnienie wszystkich zamieszkujących region mniejszości narodowych;
d) zapewnienie stabilizacji i bezpieczeństwa w regionach przygranicznych, co dotyczy w szczególności prowincji w zachodnich Chinach, graniczących z państwami Azji Centralnej[15].
Zapoczątkowany w latach 80. i 90. XX wieku dynamiczny rozwój Chin trwa do dziś.
W związku z tym rośnie dynamicznie zapotrzebowanie na energię. Doroczny raport World Energy Outlook ocenił, że zapotrzebowanie na nieprzetworzone surowce energetyczne w latach 2005-2030 wzrośnie o 55%, roczna dynamika wzrostu popytu wyniesie około 1,8%. Import ropy przez Chiny i – także szybko rozwijające się – Indie do 2030 r. powiększy się blisko czterokrotnie w porównaniu z obecnym okresem, a niedobór podaży dotkliwie da o sobie znać już w 2015 r.[16]. Szacuje się, że w najbliższym czasie zapotrzebowanie ilościowe Chin w zakresie ropy naftowej zrówna się z zapotrzebowaniem zgłoszonym przez USA i państwa Unii Europejskiej (UE). Wielkość produkcji i konsumpcji ropy naftowej wg danych Ambasady RP w Pekinie przedstawiono w Tabeli 1.
|
|
2010
|
2015
|
2020
|
2025
|
2030
|
Wzrost średnio-roczny
|
|
Produkcja
|
3,8
|
3,9
|
3,9
|
3,7
|
3,5
|
-0,3%
|
|
Konsumpcja
|
9,4
|
10,6
|
12,0
|
13,6
|
15,7
|
3,3%
|
|
Deficyt
|
5,6
|
6,7
|
8,1
|
9,9
|
12,2
|
X
|
Tabela 1. Produkcja i konsumpcja ropy naftowej w Chinach w mld baryłek dziennie
Źródło: Polityka Energetyczna w Chińskiej Republice Ludowej, Materiały Ambasady RP w Pekinie, Wydział Ekonomiczny, [w:] www.beijing_polemb.net [dostęp dn. 29 listopada 2012 r.] (uzupełnienie własne)
Chiny dysponują licznymi surowcami naturalnymi (Rysunek 5.) i pod względem ilości posiadanych zasobów zajmują trzecie miejsce w świecie. Wśród tych zasobów znajdują się surowce energetyczne (węgiel kamienny, ropa naftowa i gaz ziemny), rudy metali czarnych i kolorowych oraz ponad 90 minerałów niemetalicznych. Chiny są jednym z niewielu krajów o tak bogatych zasobach naturalnych. Spośród 45 głównych minerałów pod względem ich ważności aż 25 znajduje się na trzecim miejscu na świecie. Z kolei z uwagi na wanad, tytan, tantal, wolfram, bentonit, grafit, byrat, magnezyt, antymon znajduje się na pierwszym miejscu.
Surowce rozmieszczone są w różnych częściach kraju. Rudy żelaza, ropa naftowa i gaz ziemny występują w północno-wschodniej, północnej i północno-zachodniej części kraju. Węgiel w północnej i północno-zachodniej, miedź w południowo-zachodniej, północno-zachodniej i wschodniej części kraju. Rudy cynku i ołowiu występują na całym obszarze kraju, a wolfram, cyna, molibden, antymon i lantanowce w południowej i północnej części Chin, natomiast złoto i srebro w całym kraju.
Bogata baza surowcowa stanowi podstawę rozwoju przemysłu przetwórczego. Udział Chin w światowej produkcji wybranych produktów podano w Tabeli 2., a produkcję i zużycie surowców energetycznych w Tabeli 3.
Na szczególną uwagę zasługują metale ziem rzadkich, do których należą lantanowce (15 metali) i skandowce (2). Są to: cer, dysproz, europ, erb, gadolin, holm, iterb, itr, lantan, lutet, neodym, prazeodym, promet, samar, skand, terb, tul. Występują w postaci tlenków, węglanów i krzemianów. Minerały te niezbędne są do produkcji urządzeń elektronicznych najnowszych technologii, w tym: dysków twardych, laserów, radarów, elementów turbin wiatrowych, telefonów komórkowych, systemów nawigacyjnych, pocisków przeciwlotniczych, telewizorów plazmowych, urządzeń rentgenowskich, samochodów hybrydowych.
Około 40% światowych zasobów tych egzotycznych metali znajduje się w Chinach. Pekin stosując przez ćwierć wieku ceny dumpingowe zlikwidował konkurencję kopalń z innych części świata. Obecnie roczna produkcja tlenków ziem rzadkich wynosi około 120-150 tys. ton, a udział Chin sięga w tym 97%. Pierwszą ofiarą embarga, zastosowanego przez Chiny była Japonia. Ograniczenia w eksporcie (embargo) dotyka boleśnie takie państwa, jak: Stany Zjednoczone, Niemcy, Francja i wiele innych.
|
Lp.
|
Produkty
|
Chiny
|
Stany Zjednoczone
|
Japonia
|
Niemcy
|
Rosja
|
Francja
|
Wlk. Brytania
|
Polska
|
|
1
|
Stal surowa
|
46,3
|
4,7
|
7,1
|
2,7
|
4,9
|
1,0
|
4,7
|
0,6
|
|
2
|
Miedź
|
20,5
|
6,9
|
8,3
|
3,7
|
5,0
|
|
|
3,0
|
|
3
|
Ołów
|
33,5
|
|
5,3
|
|
|
|
|
1,1
|
|
4
|
Aluminium pierwotne
|
33,4
|
6,7
|
|
1,5
|
10,6
|
1,1
|
0,8
|
0,1
|
|
5
|
Aluminium wtórne
|
8,0
|
38,7
|
11,9
|
8,2
|
|
2,2
|
2,3
|
|
|
6
|
Surowce energetyczne w ekwiwalencie węgla
|
16,5
|
13,9
|
|
0,9
|
11,4
|
|
1,6
|
0,7
|
|
7
|
Cement
|
48,9
|
3,5
|
2,4
|
1,2
|
2,2
|
0,8
|
|
0,6
|
|
8
|
Nawozy azotowe
|
35,0
|
7,7
|
0,6
|
1,0
|
6,8
|
|
|
1,7
|
|
9
|
Nawozy fosforowe
|
34,5
|
23,5
|
0,6
|
|
6,6
|
1,2
|
|
1,4
|
|
10
|
Ropa naftowa
|
5,2
|
7,0
|
|
|
13,0
|
|
2,0
|
0,02
|
|
11
|
Gaz ziemny
|
2,6
|
18,1
|
|
|
20,5
|
|
2,4
|
0,1
|
Tabela 2. Udział Chin na tle wybranych państw w produkcji światowej
Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2011, s. 910 – 929.
Ministerstwo Handlu Chin w celu ochrony nieodnawialnych zasobów oraz zapewnienia zrównoważonego rozwoju nadal będzie wdrażać ograniczenia wydobycia, produkcji i eksportu metali ziem rzadkich[17]. Komisja UE ds. przemysłu i przedsiębiorczości przewiduje coraz trudniejszą dla Europejczyków rywalizację o rynki rzadkich surowców naturalnych, a od zaopatrzenia w te materiały zależy konkurencyjność europejskiej gospodarki[18].
|
L.p.
|
Kraje
|
Produkcja
|
Zużycie
|
||||
|
mln ton
|
na 1 mieszkańca w kg
|
udział w świecie w %
|
mln ton
|
na 1 mieszkańca
w kg
|
udział
w świecie w %
|
||
|
1
|
Brazylia
|
209
|
1117
|
1,4
|
220
|
1178
|
1,6
|
|
2
|
Chiny
|
2086
|
1591
|
14,3
|
2163
|
1650
|
15,8
|
|
3
|
Francja
|
18
|
1109
|
0,5
|
249
|
4081
|
1,8
|
|
4
|
Indie
|
473
|
422
|
3,2
|
583
|
520
|
4,3
|
|
5
|
Japonia
|
|
|
|
623
|
4861
|
4,5
|
|
6
|
Niemcy
|
135
|
1638
|
0,9
|
418
|
5071
|
3,1
|
|
7
|
Rosja
|
1729
|
12141
|
11,8
|
913
|
6414
|
6,7
|
|
8
|
Stany Zjednoczone
|
1984
|
6628
|
13,6
|
2877
|
9612
|
21,0
|
|
9
|
Wielka Brytania
|
256
|
4224
|
1,7
|
313
|
5171
|
2,3
|
Tabela 3. Produkcja i zużycie surowców energetycznych w wybranych krajach świata
Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2009, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2010, s. 396 – 397.
Z danych amerykańskiego skarbu państwa wynika, że Chiny są największym zagranicznym wierzycielem skarbu Stanów Zjednoczonych. Wartość amerykańskich obligacji zależących do Pekinu pod koniec 2008 r. osiągnęła 585 mld dolarów. Ponadto dolary amerykańskie stanowią bardzo dużą część największych na świecie chińskich rezerw walutowych (ich łączna wartość to 1,9 bln dolarów)[19].
Według Przemysława Sieradzana „Stan stosunków chińsko-amerykańskich można uznać za paradoksalny. Z punktu widzenia geopolityki oba państwa są bez wątpienia najpotężniejszymi ośrodkami siły we własnym świecie. Posiadają odmienne systemy społeczno-polityczne, wyznają zupełnie inne systemy i wartości i głoszą całkowicie sprzeczne wzajemnie wizje ładu międzynarodowego. W wypowiedziach polityków obu mocarstw dominuje nieufność i krytycyzm wobec drugiej strony. Z kolei z punktu widzenia geoekonomiki oba ośrodki siły są od siebie zależne w stopniu wręcz niewyobrażalnym – słowa o symbiozie w tym przypadku nie są chyba przesadzone. Amerykanie nie zrezygnują z dążeń do utrwalenia i wzmocnienia swojej światowej hegemonii, Chińczycy nie ustaną w swoich dążeniach do zbudowania wielobiegunowego ładu światowego i nie zrezygnują ze swej alternatywnej wobec zachodniej demokracji parlamentarnej wizji ładu politycznego. Z drugiej strony Stany Zjednoczone Ameryki potrzebują partnera ekonomicznego, który będzie finansować ich rosnący dług publiczny i rosnący deficyt budżetowy, Chińczycy zaś potrzebują rynków zbytu. Wydaje się zatem, że zachowanie modus vivendi w stosunku między tymi państwami jest najbardziej prawdopodobnym, choć nie jedynym możliwym scenariuszem rozwoju wzajemnych relacji chińsko-amerykańskich”[20].
Dynamiczny rozwój Chin w latach 80. i 90. XX wieku odbywał się w oparciu o własne zasoby surowcowe. Jednak na początku XXI wieku Chiny zaczęły importować ogromne ilości surowców, np. w 2001 r. importowały 70 mln ton rudy żelaza, w 2004 – 200 mln ton a w 2005 – 260 mln ton [21] .
W wyniku szybkiego rozwoju Chiny stały się jednym z największych na świecie eksporterów (w 1979 r. ich udział w handlu światowym wynosił 1%, a w 2005 r. – 8%). Eksport maszyn i środków transportu wzrósł z 6 mld dolarów w 1990 r. do 127 mld dolarów w 2002 r., zaś cały eksport Chin w 2004 r. osiągnął wartość około 600 mld dolarów[22]. W 2002 r. w Chinach było już 200 tys. zagranicznych firm, głównie z Hong Kongu, Macao, USA, Japonii, Tajwanu i Korei Południowej. Większość zagranicznych inwestycji nie została dokonana – jak mogłoby się wydawać – przez wielkie przedsiębiorstwa międzynarodowe, ale działające za granicą chińskie firmy rodzinne.
|
Lp.
|
Kraje
|
Lata
|
Wzrost/ spadek w %
|
|
|
2000
|
2007
|
|||
|
1
|
Brazylia
|
11 431
|
12 815
|
+ 11,0
|
|
2
|
Chiny
|
46 996
|
355 568
|
+ 758,0
|
|
3
|
Francja
|
35 689
|
32 790
|
– 0,9
|
|
4
|
Indie
|
714
|
1 877
|
+ 26,2
|
|
5
|
Japonia
|
123 548
|
112 199
|
– 9,1
|
|
6
|
Niemcy
|
57 452
|
104 716
|
+ 18,2
|
|
7
|
Rosja
|
799
|
1 680
|
+ 21,0
|
|
8
|
Stany Zjednoczone
|
182 262
|
164 623
|
– 11,1
|
|
9
|
Wielka Brytania
|
55 865
|
37 560
|
– 68,0
|
Tabela 4. Eksport produktów z zakresu technologii informacyjno-komunikacyjnej (ICT) w mln USD
Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2009, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2010, s. 511.
W okresie ostatnich dwudziestu lat Chiny stały się jednym z największych na świecie eksporterów. Wartość chińskiego eksportu wynosiła w 1978 r. tylko 9,8 mld dolarów, a w 2004 r. aż 593,4 mld dolarów. Dzięki olbrzymiemu wzrostowi poziomu eksportu Chiny stały się w 2004 r. trzecim największym na świecie eksporterem po Stanach Zjednoczonych i Niemczech. Eksport ten stał się „kołem zamachowym” wzrostu gospodarczego, a nadwyżka rezerw walutowych w 2004 r. wyniosła 610 mld dolarów, a w 2006 r. przekroczyła 1 bln dolarów[23].
W 2005 r. Chiny wytworzyły ponad 70% światowej produkcji zabawek, 60% rowerów, 50% butów, 35% telewizorów, 50% kuchenek mikrofalowych. Firmom chińskim pomagają w tym procesie kształtowania marek globalnych korporacje ponadnarodowe i firmy zachodnie, które sprzedają im potrzebne licencje i know–how. Można więc powiedzieć, że same firmy zachodnie obudziły „śpiącego smoka” i nie można już zatrzymać Chin, które stopniowo zbliżają się do stanu kraju o wysoko rozwiniętej technologii[24].
Źródło: „Przegląd Geopolityczny” 2012, t. 5
[1] http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/artykol,234,cicha_dominacja_chin_w_rosji [dostęp dn. 17 marca 2011 r.].
[2] http://www.stosunkimiedzynarodowe.info/kraj_rosja_stosunki_dwustronne_chiny [dostęp dn. 17 marca 2011 r.].
[3]http://www/polityka.pl/swiat/analizy/302305.1.swiatowa_potega_czyli_bric_brazylia_rosja_indie_i_chiny [dostęp dn. 17 marca 2011 r.].
[4] World Energy Outlook 2007. China and India Insightes. Raport OECD, s. 3.
[5] Tamże, s. 6.
[6] Tamże, s. 6.
[7] Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej, Wydawnictwo GUS, Warszawa 2011, s. 827.
[8] W statystyce Chin Tajwan wliczany jest do Chin jako prowincja.
[9] Popularna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2000, s. 51.
[10] Państwa świata Encyklopedia PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 153.
[11] P. Sieradzan, Wymiar ekonomiczny geopolityki Chin,
http://www.geopolityka.org/index.php/analizy/90 [dostęp dn. 17 lipca 2011 r.].
[12] Tamże.
[13] Tamże.
[14] Tamże.
[15] P. Milewski, Strategia i polityka rozwoju Zachodnich Chin a stosunki gospodarczo-handlowe z państwami Azji Centralnej, „Azja-Pacyfik” 2003, nr 7, s. 200 – 201.
[16] http://forum.oilpeak.pl/about983.html [ dostęp dn. 8 maja 2007 r.].
[17] http://www.dw_world.de/dw/article/0”5957091”00.html [dostęp dn. 11 lutego 2011 r.].
[18] http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl=pl&langpoir=en%7Cpl&v [dostęp dn. 11 lutego 2011 r.].
[19] Tamże
[20] http://www.geopolityka.org/index.php/analizy/90-wymiar-ekonomiczny-geopolityki-chin
[dostęp dn. 15 sierpnia 2011 r.].
[21] A. Gwiazda, Ekspansja gospodarcza Chin na rynku globalnym, [w:] „Powrót smoka” – marsz ku pozycji globalnego mocarstwa,red. J. Marszałek-Kawa, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 10.
[22] Tamże, s. 11.
[23] Tamże, s. 21.
