Wojciech Łysek

Wstęp

Obserwując współczesny świat można wyszczególnić dwa procesy sprawiające wrażenie sprzecznych, a charakteryzujących współczesną gospodarkę światową. Są to globalizacja i regionalizacja. W perspektywie poniższej analizy skoncentrujmy się na drugim zjawisku. Prezentowany jest pogląd, że regionalizm oznacza dezintegrację gospodarki światowej, jej fragmentaryzację, skutkującą izolacją integrujących się grup krajów i pogłębieniem różnic między nimi ze szkodą dla globalnego rozwoju. Z drugiej strony, regionalne ugrupowania integracyjne przyczyniają się do rozwoju handlu i inwestycji bezpośrednich. Jednak ich realny wpływ na uczestników jest zróżnicowany. Wiele zależy od stanu rozwoju poszczególnych członków, co wpływa z kolei na stopień zaawansowania procesów integracyjnych w danym ugrupowaniu[1].

Inicjatywy regionalnej współpracy można obserwować na całym świecie. Również w Afryce, której tempo rozwoju pozostawia wiele do życzenia. W przypadku procesów integracyjnych tego kontynentu istotną rolę odgrywają takie czynniki jak pozostawanie na zbliżonym poziomie rozwoju, podobieństwa ideologiczne w kwestiach politycznych i gospodarczych, a przede wszystkim stanowiące bazę dziedzictwo kolonializmu. W tym kontekście należy wymienić zainteresowania dawnej metropolii przez tworzenie organizacji zrzeszającej dawne kolonie, wspólny dla określonych regionów język, czy też (jak w przypadku Afryki Subsaharyjskiej – istnienie strefy monetarnej franka CFA) jeden obszar walutowy[2].

Cechą szczególną ugrupowań integracyjnych, tworzonych poza Europą jest wzorowanie się na Unii Europejskiej (UE). Przejawia się to zapisach stosownych dokumentów, gdzie jako cel określa się powstanie wspólnego rynku[3]. Inicjatorzy projektów integracyjnych często zapominają, iż osiąganie przez UE obecnego stanu integracji trwało kilka dziesięcioleci i wyznaczają zaledwie kilkuletnią perspektywą czasową. Wyszczególniając czynniki pomocne w integracji należy wspomnieć, także o: bliskości geograficznej, nie pozostawaniu ze sobą w konflikcie, czy też dobrych relacjach politycznych, pożądana jest dobrze rozwinięta infrastruktura[4].

Już powyższy opis doprowadza nas do wniosku, iż zjawiskiem towarzyszącym istnieniu ugrupowań integracyjnych jest tzw. miska spaghetti (bowl of spaghetti), czyli przynależność poszczególnych krajów do kilku lub nawet kilkunastu z nich. Zgodnie z danymi Światowej Organizacji Handlu (WTO) z 10 stycznia 2013 r., podpisano aż 546 tzw. RTA’s (Regional Trade Agreements), przy czym uznaje się, iż 354 funkcjonuje. Należy mieć jednak na uwadze, iż zgodnie z metodologią WTO, przyjęcie nowego państwa do organizacji uznaje się za kolejne regionalne porozumienie[5].

Powyższy wstęp stanowi perspektywę teoretyczną dla analizy poświęconej relacjom Ukrainy z Unią Celną (UC). Przywołany wyżej zarys procesów integracyjnych w Afryce z uwzględnieniem porządku postkolonialnego nie znalazł się tu przypadkowo. Choć nie ma pełnej zgodności, czy republiki radzieckie miały charakter kolonii, to trzeba stwierdzić, iż obszar poradziecki ma w jakimś stopniu „postkolonialny” charakter[6]. Przyjdzie zresztą wspomnieć o tym w poniższej analizie.

Regionalizacja na obszarze post-radzieckim

Podobnie jak rozległe terytoria w Afryce, także obszar byłego Związku Radzieckiego (ZSRR) stanowił stosunkowo niedawno jeden obszar polityczny i gospodarczy, rządzony z metropolii. Jednak w przeciwieństwie do „Czarnego Lądu” centrum nie znajdowało się za morzem, lecz było otoczone przez terytoria zależne. Mimo upływu niewiele ponad 20 lat od rozpadu supermocarstwa, obszar post-radziecki wciąż posiada pewne wspólne płaszczyzny. Z pewnością można do nich zaliczyć powiązania gospodarcze, funkcję języka rosyjskiego, odchodzącą w przeszłość pamięć o wspólnej przeszłości, czy też, w mniejszym stopniu, podobieństwo cywilizacyjne i kulturowe – w tym rola religii prawosławnej[7].

Od 1991 r., na obszarze post-radzieckim co jakiś czas pojawiają się kolejne inicjatywy mające na celu odtworzenie struktury, która zastąpiłaby supermocarstwo. Przypomnijmy, iż wydarzeniem, które przesądziło o rozpadzie Związku Radzieckiego było spotkanie prezydentów trzech republik słowiańskich w Wiskuli, 8 grudnia 1991 r., na którym zgodnie stwierdzono, że dotychczasowe państwo związkowe jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestaje istnieć. Stworzono w ten sposób podstawy pod nowy twór polityczny – Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP), który ostatecznie powołano do życia kilkanaście dni później – 21 grudnia, kładąc ostatecznie kres ZSRR[8].

Należy mieć jednak na uwadze, iż inicjatorzy nowej organizacji kierowali się odmiennymi celami. Z jednej strony, rosyjscy politycy pragnęli utrzymać strukturę instytucjonalną dla przyszłej reintegracji, z drugiej zaś, czego zwolennikiem był prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk, dążono do stworzenia warunków dla „cywilizowanego rozwodu”[9].

W efekcie tej fundamentalnej różnicy zdań w kolejnych latach na obszarze b. ZSRR można było zaobserwować zróżnicowane podejście do koncepcji mających na celu reintegrację. We wrześniu 1993 r. podpisano układ o unii gospodarczej. Ukraina przystąpiła do niego wraz z ośmioma innymi państwami. Nie stała się jednak pełnoprawnym członkiem a zaledwie stowarzyszonym. Projekt wzorował się na UE, a sama umowa w swych zapisach była najbardziej ambitnym dokumentem w tym zakresie w WNP. W kolejnych latach unię gospodarczą uzupełniano kolejnymi dokumentami. Jednak ze względu na nieratyfikowanie umowy o stworzeniu strefy wolnego handlu przez sześć państw w tym przez Rosję, procesy integracyjne uległy wstrzymaniu[10].

Stan zawieszenia przynajmniej częściowo można wyjaśniać rozpadem przestrzeni post-radzieckiej. Prócz Rosji, która wciąż po względem rozległości terytorialnej pozostaje największym państwem na świecie, można wyróżnić trzy subregiony. Pierwszy z nich to tzw. „Nowa Europa Wschodnia”[11], na którą składają się Mołdawia, Ukraina i Białoruś. Ten wektor rosyjskiej polityki zagranicznej to bufor rozdzielający obszar wpływów Moskwy od Unii Europejskiej. Drugi obszar to Kaukaz Południowy, gdzie niezwykle silne ze względów etnicznych są wpływy Turcji. Trzeci to Azja Środkowa, gdzie Moskwa konkuruje, ale też współpracuje, z Chinami. Należy podkreślić, iż każdy z tych obszarów wzbudza zainteresowanie Stanów Zjednoczonych[12].

Z punktu widzenia obecnego projektu Unii Celnej, istotną datą był marzec 1994 r., gdy prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew przedstawił publicznie pomysł Unii Euroazjatyckiej. Rosja pozostała jednak sceptyczna wobec tego pomysłu obawiając się, iż straci pozycję lidera procesów integracyjnych w przestrzeni post-radzieckiej[13]. Pierwsza koncepcja unii celnej wśród członków WNP dotyczyła Związku Białorusi i Rosji, który funkcjonuje od stycznia 1995 r. To obecnie najpoważniejsza koncepcja integracji gospodarczej na obszarze post-radzieckim. Ukraina w tym projekcie nie uczestniczyła, gdyż lata 90-te XX w. to początek „polityki wielowektorowości”[14], oficjalnie wprowadzonej do dokumentów ukraińskich na początku XXI wieku.

Koncepcja Unii Euroazjatyckiej

Swoisty przełom w krótkiej historii procesów integracyjnych pod przewodnictwem Rosji na obszarze post-radzieckim związany jest z powołaną do życia 10 października 2000 r. w stolicy Kirgistanu, Euroazjatycką Wspólnotą Gospodarczą (EaWG). Również ta organizacja wzorowana jest na Unii Europejskiej, podobnie jak inne projekty tego typu miała być „lokomotywą” współpracy na obszarze WNP. Jej funkcjonowanie stanowi kontynuację powstałego w 1996 r. tzw. Związku Celnego między Białorusią, Kazachstanem, Kirgistanem i Federacją Rosyjską, do których w 1998 r. dołączył Tadżykistan[15].

Udział Ukrainy w tym projekcie rozpoczął się dość późno i związany jest z odrzuceniem starań Kijowa przez Sojusz Północnoatlantycki (NATO) i Unię Europejską na początku XXI w.. Powodem takiego obrotu spraw było łamanie praw człowieka i sprzedaż systemów obrony antyrakietowej „Kolczugi”, mimo międzynarodowego embarga, do Iraku. Wobec zaprzepaszczenia szans na „europejski wybór” Ukrainy, zyskiwały na znaczeniu działania podejmowane przez Władimira Putina, mające na celu przywrócenie wpływów Rosji w „Nowej Europie Wschodniej”. W tym celu wykorzystane zostały właśnie instrumenty ekonomiczne[16]. Generalizując można stwierdzić, że w okresie prezydentury W. Putina geoekonomizm stał się filozofią państwa rosyjskiego. Wszak zgodnie z zapisami „Doktryny polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej”, przyjętej w 2000 r., za celowe uznaje się zwiększenie roli państwa w gospodarce. Służyć temu miał przede wszystkim sektor energetyczny[17].

Inicjatywą wpisującą się w szerszy plan Kremla, była Wspólna Przestrzeń Gospodarcza (WPG), która narodziła się na jesieni 2003 r., a stanowiła etap w budowie EaWG. WPG to nazwa własna strefy wolnego handlu, która miała przezwyciężyć niemoc dotychczas istniejących struktur na obszarze post-radzieckim. Stronami porozumieniami stały się, prócz państwa-pomysłodawcy: Rosji, także: Ukraina, Kazachstan i Białoruś. W rzeczywistości inicjatywa była pomyślana jako instrument intensyfikacji relacji z Kijowem. Współpraca z Białorusią nie wymagała już nowych instytucji, gdyż była realizowana przez Państwo Związkowe. Mińsk także, podobnie jak Ałma-Ata (ówczesna stolica Kazachstanu) od października 2000 r. wchodził w skład Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej[18].

Decyzję o przystąpieniu do Wspólnej Przestrzeni ukraiński prezydent Leonid Kuczma uzasadniał chęcią przygotowania państwa do spełnienia wymagań stawianych przez UE. Argument ten wydaje się niedorzeczny, gdyż Moskwa nie ukrywała, że WPG stanowić ma konkurencję dla Unii[19]. Na Kremlu chciano uniemożliwić rozszerzanie na wschód strefy wolnego handlu Unii Europejskiej, szerzej zaś: jakiekolwiek zacieśnienie współpracy gospodarczej wschodnioeuropejskich państw WNP z Brukselą[20].

Ciągłe balansowanie Kijowa między Europą a Rosją, przyczyniło się do wystąpienia u podstaw Wspólnej Przestrzeni niedopuszczalnego z punktu widzenia rosyjskich planów imperialnych błędu. Nie udało się, na skutek sprzeciwu Ukrainy, powołać instytucji o charakterze ponadnarodowym[21]. Należy jednak zaznaczyć, iż liczba głosów przyznana Rosji w instytucjach WPG odzwierciedlała jej dominującą pozycję w ramach ugrupowania. Ustalając wpływy kierowano się wielkością poszczególnych gospodarek[22].

Zawiązanie kolejnej struktury nie oznaczało jednak natychmiastowego sukcesu. Rosja nie stanowiła atrakcyjnego centrum w sferze politycznej, ani ekonomicznej, ani tym bardziej cywilizacyjnej. Federacja przecenia bowiem własną pozycję, a niedocenia UE. Tak więc próba utworzenia własnego bloku polityczno-gospodarczego na obszarze WNP w postaci EaWG, czy też WPG stanowiła powtórzenie brytyjskich manewrów wokół stworzenia Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu[23].

Koncepcja Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, po zmianie władzy na Ukrainie – efekt „pomarańczowej rewolucji”, straciła na znaczeniu, stając się kolejną strukturą integracyjną będącą w rzeczywistości atrapą[24]. Zanim jednak do tego doszło, to zapoczątkowana w 2003 r. strategia W. Putina, odnosiła chwilowe sukcesy. Zadzierzgnięte więzi gospodarcze co raz częściej zamieniały się w polityczne pęta[25]. Ukraina „oddalała się” od Europy. Natomiast rurociąg Odessa-Brody został przejęty przez Rosję. Należy jednak wyraźnie zaznaczyć, iż nawet wówczas Ukraina nie stała się pełnoprawnym członkiem zachowując pewien margines swobody. Kijów przystąpił do EaWG, w maju 2002, wraz z Armenią i Mołdawią, jako obserwator. Natomiast do WPG Ukraina przystąpiła, zachowując prawo wyłączenia swojego udziału z części ustaleń obowiązujących uczestników[26].

Koncepcja Unii Celnej instrumentem rosyjskiej polityki

Ostatnim etapem procesu regionalizacji na obszarze post-radzieckim jest powstają od 2009 r. Unia Celna. Projekt stanowi priorytetowe zadanie rosyjskiej dyplomacji, gdyż to flagowa inicjatywa W. Putina w czasie jego trzeciej kadencji prezydenckiej[27]. Dowodzą tego wydarzenia ostatnich kilkunastu miesięcy. Dominuje wręcz opinia, że lider rosyjskiego państwa ma ambitny plan podjęcia po raz kolejny dotąd niewykonalnego zadania – reintegracji obszaru dawnego ZSRR[28].

Swoje poglądy W. Putin wyłożył, gdy był już oficjalnie zgłoszony jako kandydat w wyborach prezydenckich na początku października 2011 r.. W specjalnie przygotowanym artykule zatytułowanym „Nowy projekt integracyjny dla Eurazji: przyszłość rodzi się dzisiaj” ówczesny premier Rosji przedstawił swoją koncepcję osiągnięcia do 2015 unii gospodarczej^[29]. Należy podkreślić, iż nowa inicjatywa w przeciwieństwie do poprzednich wyraźnie została skierowana ku przyszłości. Unika się odwołań do Związku Radzieckiego. Na marginesie wypada wspomnieć, iż w przywołanym artykule W. Putin wyraźnie zarysował swoją koncepcją odwołując się do przykładu Unii Europejskiej – projektu rywalizującej z Rosją Europy[30].

Można założyć, iż docelowo Unia Euroazjatycka tworzona jest przez Kreml, by zyskać status jednego z biegunów na współczesnej mapie politycznej świata, a równocześnie pełnić rolę pomostu między Europą a regionem Pacyfiku[31]. Równie prawdopodobna wydaje się opcja, iż nowa organizacja regionalna ma jeszcze inne zadanie. Otóż w ten sposób Moskwa próbuje zyskać instrument nacisku na państwa post-radzieckie, bez brania odpowiedzialności za ich sprawy wewnętrzne[32].

Prace nad powołaniem Unii Celnej rozpoczęto już w 2009 r., gdy zaktywizowano działania mające na celu stworzenie kolejnej struktury obejmującej Rosję, Białoruś i Kazachstan. W krótkim okresie na poziomie państw i rządów przyjęto czterdzieści umów międzynarodowych, które złożyły się na Unię Celną.  Choć kodeks celny tworzący unię celną został podpisany przez prezydentów trzech państw jeszcze w listopadzie 2009 r., to proces jego ratyfikacji trwał ponad pół roku i towarzyszyły mu spory między wszystkimi państwami sygnatariuszami. Konflikt było spowodowany głównie różnicami  w  podejściu  do wysokości  opłat  celnych  za  towary  szczególnie  istotne  dla poszczególnych gospodarek. Ostatecznie od 1 lipca 2010 r. nowy kodeks celny zaczął być stosowany w relacjach między Rosją i Kazachstanem, a od 6 lipca także Białorusią[33]. Różnice między uczestnikami mają swoje źródło w różnych motywach jakie nimi kierują. Otóż elity polityczne Mińska i Astany przystąpiły, by zagwarantować sobie społeczne poparcie i terytorialną integralność[34].

Przed kształtującą się Unią Celną stoją także inne wyzwania. Otóż Rosja jest członkiem Światowej Organizacji Handlu. Natomiast Białoruś i Kazachstan pozostają poza tą organizacją. Ten drobny szczegół rodzi szereg komplikacji, gdyż państwa członkowskie posiadają niekompatybilne systemy prawa gospodarczego. Pomijając więc aspekty o charakterze politycznym, również na płaszczyźnie gospodarczej występują trudności[35].

Ostatnim wyzwaniem stojącym przed Unią Celną jak się wydaje najpoważniejszym jest zróżnicowanie poziomu gospodarczego uczestników. Można go dostrzec szczególnie wyraźnie, gdy weźmiemy pod uwagę uczestniczące i aspirujące do członkostwa republiki środkowoazjatyckie oraz Rosję. Z pewnością odmienność stanu gospodarek utrudniać będzie integrację. Należy jednak mieć na uwadze, iż z sukcesem już funkcjonują ugrupowania zmagające się z podobnymi wyzwaniami. W tym celu wypada wymienić Północnoamerykańską Strefę Wolnego Handlu (NAFTA) czy też Wspólny Rynek Południa (Mercosur)[36].

Ukraina gwarancją sukcesu

Jeśli ktoś nas zaprasza do jakiegoś gremium, to oznacza, iż zależy mu na naszym udziale. Gdy jednak gdzieś aplikujemy, a członkowie tej instytucji stawiają przed nami warunki, to wtedy nam zależy bardziej[37]. Powyższe zdanie jest truizmem, ale dobrze opisuje sytuację ukraińskiej elity politycznej dokonującej wyboru między Unią Europejską[38], a Unią Celną. Bruksela stawia przed Kijowem szereg wymogów, Moskwa natomiast od przeszło trzech lat wykorzystuje cały arsenał instrumentów (na przemian zapraszając, zachęcając i grożąc), by Ukraińcy zaangażowali się w forsowany przez W. Putina projekt Unii Euroazjatyckiej.

Rzeczywiście z punktu widzenia Kremla, zaangażowanie się Ukrainy w pracę regionalnej organizacji gospodarczej ma istotne znaczenie. Zdaniem Olgi Shumylo-Tapioły: Jeśli Ukraina przystąpi do Unii Celnej to spowoduje nie tylko spustoszenie wewnątrz Unii Europejskiej, lecz także scementuje post-radziecki model gospodarczy w regionie[39]. Opinia ukraińskiej analityczki to nic innego jak egzemplifikacja znanego stwierdzenia Zbigniewa Brzezińskiego. Doradca ds. bezpieczeństwa prezydenta Stanów Zjednoczonych Jimmy’ego Cartera stwierdził, iż bez Ukrainy Rosja przestaje być imperium euroazjatyckim: może wciąż próbować osiągnąć status imperialny, lecz byłaby wówczas imperium głównie azjatyckim, stale wciąganym w rujnujące konflikty z od niedawna suwerennymi narodami Azji Środkowej[40].

Będąca jednym z wiodących tematów wśród dyplomatów na obszarze post-radzieckim Unia Celna jest zaś próbą jednoczesnego zachowania wpływów w dwóch wektorach: europejskim i azjatyckim[41]. Można wręcz użyć stwierdzenia, iż to swoista putinowska „doktryna powstrzymania” wymierzona przeciwko silniejszym rywalom (Unii Europejskiej i Chinom), na uznawanym za wyłączną strefę wpływów Kremla, obszarze.

Kompatybilność gospodarek

Miejscem starcia z pierwszym konkurentem – UE – jest Ukraina, którą Rosja próbuje przekonać do członkostwa w UC. Kremlowscy decydenci w tym celu posługują się całą paletą środków. Wypada w tym kontekście podać kilka przykładów. W. Putin po marcowym spotkaniu z W. Janukowyczem stwierdził, iż udział Ukrainy będzie korzystny dla gospodarki tego kraju, gdyż w kolejnych latach doświadczy ona wzrostu  PKB od 1,5 do 6% rocznie[42].

Na marginesie wypada stwierdzić, iż prezydent Rosji nie myli się. Udział w ugrupowaniu integracyjnym wiąże się ze wzrostem gospodarczym. To jednak wynik praw ekonomii, a nie rosyjskich ustępstw. Ukraina jako państwo post-radzieckie posiada liczne powiązania gospodarcze z innymi krajami regionu. Po przystąpieniu do Unii Celnej na skutek dwóch procesów nastąpi wzrost obrotów handlowych. Pierwszy z nich, tzw. efekt kreacji handlu, polega na tym, iż w wyniku zniesienia taryf celnych między uczestnikami powiększy się wolumen wzajemnych transakcji. Po drugie, należy wspomnieć o efekcie przesunięcia handlu, który jest konsekwencją ustanowienia zewnętrznej, wspólnej taryfy celnej. Nowe, wyższe bariery handlowe z krajami trzecimi, w porównaniu do stawek między członkami, powodują spadek obrotów handlowych z pozostającymi poza ugrupowaniem przedsiębiorstwami, prowadząc do zmiany struktury geograficznej wymiany handlowej.

Przekładając teorię na przykład Ukrainy należy mieć na uwadze, iż zdominowana przez oligarchów, gospodarka ukraińska jest komplementarna względem rosyjskiej. Rosja kredytuje gaz dla Ukrainy, pożycza pieniądze oligarchom. Również kluczowe projekty inwestycyjne związane są z rosyjskim rynkiem. Na ten rok zaplanowaną m. in. fuzję w takich sektorach jak system elektrowni atomowych, czy zakładów przemysłu budowy maszyn. Na 2013 r. zaplanowano także uruchomienie joint venture w dziedzinie sprowadzania paliwa jądrowego do elektrowni w obłasti kirowogradzkiej. Rosja chce także inwestować w ukraińskie rolnictwo, przede wszystkim w eksport ziarna z ukraińskich portów ukraińskich nad Morzem Czarnym. Innymi przykładami kooperacji gospodarek ukraińskiej i rosyjskiej jest produkcja do Rosji takich produktów jak samochody, lodówki, samoloty i wyposażenie do nich, czy silniki lotnicze. Należy mieć na uwadze, iż współpracujące z rosyjskimi firmami przedsiębiorstwa ukraińskie są nadal kierowane przez tzw. „czerwonych dyrektorów”, którzy sprawują władzę od 1991 r.. Innym istotnym sektorem, gdzie obecność Rosjan jest widoczna to bankowość. W ich rękach znajduje się ciągle 20% tej branży[43].

W tym kontekście zagrożonymi konkurencją wschodniego sąsiada są sektory skupione w południowej i wschodniej części kraju. Mowa tu o przemyśle ciężkim, produkcji samolotów i branży kosmicznej. Ewentualne członkostwo Ukrainy w UC, oznacza więc konkurencję dla oligarchów m. in. z Doniecka, czyli dla elit popierających W. Janukowycza. Zresztą, istotne znaczenie w tym kontekście odgrywa kwestia gazowa (dokładnie omówiona poniżej). Zakłady należące do oligarchów ze wschodniej i południowej Ukrainy są wysoce nieefektywne jeśli chodzi o poziom zużycia gazu. Wagę surowca dodatkowo uwypukla fakt, iż stanowi on instrument zapewniania sobie społecznego poparcia. Ceny gazu dla gospodarstw domowych są dotowane przez rząd[44]. Biorąc pod uwagę powyższe, ewentualny wzrost cen „błękitnego paliwa”, którym grozi Rosja budzi niepokój elit i  zniechęca je do opowiadania się za wschodnim wektorem[45].

Dość oczywiste wydaje się więc, iż np. Rinat Achmetow (najbogatszy Ukrainiec) nie jest entuzjastą ściślejszych związków z Rosją, gdyż oznacza to, że będzie musiał zmierzyć się, a w efekcie podzielić zyskami z pochodzącym z Białorusi, a działającym w Rosji przedsiębiorcą Olegiem Deripaską[46]. Generalnie, poza tzw. „gazownikami” (na czele których stoi Dymitro Firtasz[47]), ukraińskie elity polityczne z jednoznacznie biznesowych względów opowiadają się za zbliżeniem z UE. Zwłaszcza, iż pieniądze, które lokują na europejskim rynku są bezpieczniejsze niż środki inwestowane w bardziej upolitycznionych gospodarkach post-radzieckich[48].

Liczne powiązania gospodarcze to nie tylko zagrożenia dla ukraińskich przedsiębiorców-polityków, to także czynniki realnie uzależniające ukraińską gospodarkę od obszaru post-radzieckiego. I właśnie ten element, przynajmniej na poziomie deklaracji, przeważył o decyzji, by przystąpić do UC na zasadach obserwatora[49]. Jednak ta zależność od rynków w państwach post-radzieckich, przede wszystkim rosyjskiego, oznacza również wysoki stopień wrażliwości na wszelkiego rodzaju ograniczenia w handlu z innymi członkami UC (przede wszystkim z Rosją). Ewentualna wojna handlowa oznacza w pierwszej kolejności straty dla ukraińskich przedsiębiorców[50].

Z drugiej jednak strony należy mieć na uwadze, iż pełne członkostwo w rosyjskim projekcie integracyjnym również stanowi zagrożenie, może bowiem prowadzić do uraty kontroli przez ukraińskich polityków nad polityką gospodarczą i wymianą handlową. Kompetencje władz narodowych w tym zakresie zostaną scedowane bowiem na ponadnarodowe struktury, na które Moskwa posiada wpływ decydujący[51].

Oczywiście gospodarcze powiązania to tylko jedna z przyczyn dla których projekt UC może wydawać się właściwym kierunkiem dla ukraińskich decydentów. Atutem z ukraińskiej perspektywy jest też to, iż Rosja nie stawia żadnych żądań odnośnie systemu politycznego. Biorąc pod uwagę, iż Ukraina nie spełnia warunków demokracji w zachodnioeuropejskim stylu, to istotna sprawa. Szczególnie, iż bliskość cywilizacyjna przejawiająca się zbliżoną do rosyjskiej kulturą polityczną, to jeden z czynników przeważający za integracją a’ la russe.

Należy jednak zastrzec, iż państwo ukraińskie na tle obszaru post-radzieckiego odróżnia się. Tendencje autorytarne występują wprawdzie nad Dnieprem, ale trudno oczekiwać żeby odgrywały równie istotną rolę jak wśród innych państw członkowskich Unii Celnej. Po pierwsze, W. Janukowycz nie posiada takich zasobów surowców energetycznych i tyle środków pieniężnych, by przekupić elity i uzyskać pozycję podobną do tej jaką posiada W. Putin[52]. Po drugie zaś, rotacja elit ukraińskich odbywa się szybciej niż na Białorusi i w Kazachstanie, gdzie tamtejsi przywódcy sprawują władze nieprzerwanie od co najmniej osiemnastu lat. Również opozycja mimo różnych swoich przywar posiada na Ukrainie większe pole manewru i może więcej osiągnąć, niż w Astanie, Mińsku czy Moskwie[53].

Mimo ideologicznego powinowactwa i zbliżonego stylu uprawiania polityki, ukraiński establishment z pewnością zdaje sobie sprawę, że wybór rosyjskiego wektora poza korzyściami, stanowi także poważne wyzwanie. W. Janukowycz wraz z „rodziną”[54], a nawet posiadając poparcie wszystkich oligarchicznych frakcji, jest w starciu z putinowską Rosją bez szans[55]. Stąd też europejski wektor, w tym starania o podpisanie Umowy o Pogłębionej Współpracy z UE, odgrywa tak istotną rolę. Niektórzy analitycy są wręcz zdania, iż Ukraina już wybrała integrację z Europą, a przeważyły finansowe interesy klasy rządzącej[56].

Europejska alternatywa

Oczywiście trudno ostatecznie zweryfikować teorię o europejskim wyborze Ukrainy. Z pewnością możemy stwierdzić, na podstawie trzech lat rządów W. Janukowycza, iż Kijów prowadzący tzw. „politykę nowej wielowektorowości”[57], wykorzystuje Unię Europejską jako element strategii negocjacyjnej znanej jako BATNA (Best Alternative To Negotiated Agreement). W praktyce oznacza to, iż w czasie rozmów z Moskwą, Ukraińcy mają swobodę działania, gdyż w razie próby narzucenia warunków naruszających ich imponderabilia, mogą posłużyć, się argumentem o wybraniu alternatywnego wektora – stowarzyszeniu z Unią Europejską[58].

Oczywiście należy mieć na uwadze, iż ten margines jest ograniczony. Jak bowiem stwierdził na portalu „Duel Amical”, Antin Shaposhnikov, umowa stowarzyszeniowa Kijowa z Brukselą, to jedna z ostatnich umów między tymi podmiotami. Trudno bowiem wyobrazić sobie obecnie, dającą się wyobrazić perspektywę członkostwa Ukrainy w UE. Szczególnie, iż brak woli po stronie tzw. „starej 15-tki”. Zresztą, także nad Dnieprem integracja ze wspólnotą euro-atlantycką (większość członków UE równocześnie należy do NATO) nie spotyka się z entuzjastyczną reakcją zarówno elit politycznych, jak i społeczeństwa[59].

Z moskiewskiej perspektywy, ewentualna integracja Ukrainy z UE to najpoważniejsze zagrożenie. Nie powinno zaskakiwać, iż projekt Unii Celnej i próba przyciągnięcia do niej Kijowa, to sposób na utrudnienie, jeśli nie zablokowanie wschodniego wektora Unii Europejskiej. Ujmując sprawę konkretniej, wypada stwierdzić, iż rosyjskie elity polityczne uznają za zagrożenie dla swoich kluczowych interesów na obszarze „bliskiej zagranicy” Partnerstwo Wschodnie. Potwierdza to opinia Marcina Kaczmarskiego, który napisał, iż: Z punktu widzenia Rosji kraje obejmowane przez inicjatywę Partnerstwa mają znaczenie strategiczne i są traktowane jako naturalna strefa wpływów. (…) W wymiarze ekonomicznym stanowią główny obszar rosyjskiej ekspansji gospodarczej. W kontekście energetycznym region jest kluczowym obszarem tranzytowym dla dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego do państw UE. W sferze politycznej częściowa reintegracja obszaru poradzieckiego oraz prymat w regionie stanowi jeden z dwóch głównych celów rosyjskiej strategii pozimnowojennej oraz istotne źródło prestiżu mocarstwowego. Takie znaczenie powoduje, że kraje Partnerstwa Wschodniego postrzegane są przez pryzmat geopolityczny i obecność na tym obszarze innych aktorów jest traktowana co najmniej ze sceptycyzmem[60].

Konkludując ten wątek wypada stwierdzić, iż projekt Unii Euroazjatyckiej można w pierwszej kolejności postrzegać jako polityczny instrument mający na celu powstrzymanie aktywności UE na terenie WNP.

Gaz a Unia Celna

Zagadnieniem, które w kontekście Unii Celnej, należy rozpatrzyć z równym zaangażowaniem jak obawy Moskwy nadmierną aktywnością jednoczącej się Europy, jest kwestia o charakterze gospodarczym. Otóż, margines swobody strony ukraińskiej ogranicza także, będąca swoistym leitmotiv’em relacji ukraińsko-rosyjskich sprawa opłat za gaz. Cena „niebieskiego paliwa” dostarczanego do poszczególnych państw, podobnie jak trasy jego przesyłu i związane z nimi opłaty za tranzyt, to zbiór narzędzi niezwykle często i już od dawna wykorzystywany dla dyscyplinowania nieposłusznych względem Kremla elit politycznych.

W przypadku Ukrainy, należy przywołać kwestię gazu w kilku wymiarach. Sprawa ukraińskiego członkostwa i rosyjskich nacisków jest bowiem ściśle związana z „błękitnym paliwem”. Wywód należy rozpocząć od tego, iż tuż po objęciu funkcji prezydenta, W. Janukowycz zawarł umowę charkowską z Rosją. Wówczas, po latach rządów „obozu pomarańczowych”, którego to relacje z Moskwą oscylowały na pograniczu obojętności i raz po raz wybuchających konfliktów, polepszenie relacji wydawało się oczywistością. Wręcz niektórzy są skłonni twierdzić, iż każdy następca Wiktora Juszczenki musiał poprawić relacje z Rosją. W każdym razie, najistotniejszym elementem umowy charkowskiej było przedłużenie dzierżawy baz rosyjskiej Floty Czarnomorskiej na Krymie do 2042 r.. W zamian Ukraina otrzymywała bonifikatę na zakup gazu[61].

Niestety z punktu widzenia otoczenia W. Janukowycza porozumienie okazało się porażką. Ceny gazu w przeciągu kolejnych miesięcy znacząco wzrosły, czyniąc rosyjski upust na surowiec energetyczny sprawą nieaktualną. Natomiast Rosjanie zyskali rzeczywistą korzyść w postaci przedłużenia dzierżawy na stacjonowanie swojej floty. Obecnie, strona rosyjska ponownie próbuje wykorzystać sprawę energii dla swoich korzyści. Otóż, wywierając naciski na Kijów w kwestii przystąpienia do UC, jednocześnie zachęca informując, iż po przystąpieniu Ukrainy gotowa jest obniżyć ceny gazu[62].

Dodatkowo, Moskwa domaga się objęcia kontrolą Gazpromu sieci przesyłowej gazu na Ukrainie. Z ukraińskiej perspektywy to sprawa niezwykle groźna, stanowiąca zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Kontrola rurociągów to jedne z ostatnich i najistotniejszych „rodowych sreber” w kolekcji ukraińskich elit. Ich utrata może spowodować, iż W. Janukowycz  zostanie „wczesnym Łukaszenką” – jak stwierdził Piotr A. Maciążek[63]. Z pewnością taki scenariusz mógłby oznaczać, iż w niedalekiej przyszłości kolejne strategiczne surowce znajdą się pod kontrolą rosyjską, a ekipa W. Janukowycza z rosyjskiego punktu widzenia będzie zbędna, bądź też stanie się on wygodnym dla Moskwy tymczasowym namiestnikiem[64].

Zauważmy, wyżej zostało stwierdzone, iż poszkodowanym będzie koteria związana z obecnym prezydentem Ukrainy, a nie państwo ukraińskie. To jakże istotne stwierdzenie, świadczące o tym, iż państwo zostało zawłaszczone przez oligarchów, którzy są jak magnateria w XVII-wiecznej Polsce – jak stwierdził na łamach „Nowej Europy Wschodniej” Paweł Kowal[65].

Stąd też można bez zbędnego ryzyka stwierdzić, iż przejęcie gazociągów przez Rosję należy uznać w średniej perspektywie czasowej za nierealne. Choć z pewnością pozycja Moskwy jest dużo korzystniejsza niż Kijowa. Dla udowodnienia tegoż, wystarczy przywołać kilka wydarzeń z pierwszej połowy 2013 r.. Otóż pod koniec maja, gdy Ukraina przystępowała w Mińsku do Unii Celnej w roli obserwatora, pojawiła się niepotwierdzona informacja o porozumieniu między Kijowem i Moskwą. Zgodnie z rzekomą umową, ma powstać konsorcjum z dominującym udziałem Gazpromu, który wraz z ukraińskich Naftohazem będzie sprawował kontrolę nad najważniejszymi gazociągami. Należy jednak zastrzec, iż konsorcjum jedynie dzierżawiłoby rurociągi od państwa ukraińskiego. Dodatkowo lokalny system energetyczny pozostałby pod kontrolą Wschodnioeuropejskiej Paliwowo-Energetycznej Kompania w której kluczowe udziały posiada rzekomo „rodzina” W. Janukowcza[66].

Również w ostatnim czasie prezes Gazpromu Aleksiej Miller ogłosił, iż zmianie ulega sposób rozliczenia z Ukrainą za gaz. Po pierwsze, dostawy nie będą przekazywane do ukraińskich magazynów, skądinąd jednych z największych w Europie. Po drugie, na konto Naftogazu przelano miliard dolarów za tranzyt „błękitnego paliwa”. Kwota ma wystarczyć na opłaty dla Ukraińców do stycznia 2014 r.. Przedstawiciel Gazpromu zapewnił, iż to ostatnia taka operacja. Kolejne transze będą przekazywane po dokonaniu tranzytu. Zgodnie z oceną Witalija Portnikowa zmiana strategii przez stronę rosyjską ma doprowadzić do sytuacji, że w 2015 r. Gazprom nie będzie miał żadnych długów względem Kijowa, ten zaś będzie winien 20 miliardów dolarów[67].

Wyżej przedstawione fakty prowadzą do kilku konkluzji. Po pierwsze, Rosjanie próbują dalej wykorzystywać gaz jako instrument nacisku, dodatkowo ograniczając ukraiński margines swobody za jaki należy uznać rosyjskie długi za tranzyt gazu do Europy. Po drugie, W. Janukowycz jest dużo bardziej operatywnym graczem niż Aleksander Łukaszenko, który przegrał bitwę o gazociągi, sprzedając je mimo początkowych targów po dużo niższych cenach niż początkowo ustalono i niż one były warte[68]. Po trzecie zaś, Moskwa opanowała w stopniu zbliżonym do perfekcji wykorzystywanie po kilka razy jednego ustępstwa dla osiągnięcia swoich zysków (obniżka ceny gazu). Na marginesie kwestii gazowych należy stwierdzić, że opisane wyżej wydarzenia uzupełnia projekt budowy South Stream, który obok bliźniaczego, a działającego już Nord Stream i planowego trzykrotnego wzrostu tranzytu gazu przez Białoruś jeszcze bardziej osłabi pozycję Ukrainy jako głównego państwa tranzytowego dla rosyjskiego gazu do Europy[69].

Słowem podsumowania, wypada wyjaśnić usilne starania strony ukraińskiej o obniżenie ceny gazu. Otóż, związane jest to z polityką wewnętrzną. Mniejsze wydatki na energię z państwowego budżetu umożliwią przesunięcie środków na wydatki socjalne, a w ten sposób obóz władzy w 2015 r. będzie mógł przekonać wyborców do głosowania na W. Janukowycza. W przeciwnym razie obecna głowa państwa nie ma szans wygrać, bez posuwania się do fałszerstw, wyborów prezydenckich[70].

Między majem a listopadem

Przystąpienie do Unii Celnej w charakterze obserwatora 31 maja 2013 r. przez Ukrainę, na spotkaniu w Mińsku wywołało szereg komentarzy. W rosyjskich mediach można było się wręcz spotkać z informacją o „geopolitycznym przewrocie” i odejściu mimo licznych wizyt W. Janukowycza w Brukseli od europejskiego wektora na rzecz integracji z UC[71].

Zupełnie odmienne opinie wyrażali ukraińscy politycy, którzy wyraźnie deprecjonowali podpisane memorandum. M. Azarow zapewnił, iż uzyskanie statusu obserwatora ma na celu jedynie ochronę interesów ukraińskiej gospodarki, nie przekreśla jednak szans na podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Brukselą[72].

W podobnym tonie wypowiadał się minister spraw zagranicznych jak i prezydent Ukrainy. Pierwsz z nich, L. Kożara jeszcze w styczniu 2013 r. stwierdził, iż relacje z Unią Celną ulegną intensyfikacji, ale bez wstępowania do niej[73]. Podobne deklaracje padły z ust W. Janukowycza, który w grudniu 2012 r. wyraził opinię, że jeśli Ukraina nie znajdzie właściwego rozwiązania swoich stosunków z UC, to stracą na tym jej przedsiębiorcy, co nie może znaleźć jego akceptacji[74].

Majowe memorandum nie powinno więc zaskakiwać. Wystarczyło się wsłuchać w wypowiedzi wspomnianego ukraińskiego prezydenta, by wywnioskować, że jakaś forma porozumienia zostanie zawarta. W wywiadzie udzielonym „The Hindu”, W. Janukowycz stwierdził w grudniu 2012 r., iż rozmowy się już skończyły. W dalszej części zdefiniował motywy Kijowa, tłumacząc, iż ukraińscy producenci stoją przed dyskryminacja i utratą rynków w państwach post-radzieckich, dlatego też konieczna jest bliżej nieokreślona forma integracji z UC. Znamienne, że nie określił punktu docelowego. Stwierdził jedynie, że „Czas pokaże jak daleko dojdziemy w integracji”[75].

Ukraińscy urzędnicy odrzucają jednoznaczne zaangażowanie się w rosyjski projekt integracyjny, tłumacząc, że zamknęłoby to Ukrainie drogę do umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską. Jednocześnie zgodzono się na przystąpienie do UC jako obserwatora, gdyż wg strony ukraińskiej nie oznacza to zaniechania pogłębionych relacji z Europą[76].

Potwierdza to wypowiedź prezydenta W. Janukowycz z telefonicznej z szefem Komisji Europejskiej Jose Manuelem Barroso, w której  stwierdził,  że Ukraina spełni wymagania UE w sprawie umowy stowarzyszeniowej i nie stanie temu na przeszkodzie podpisane 31 maja memorandum[77]. Wypowiedź głowy państwa to fragment szerszego dialogu z urzędnikami unijnymi, którzy ostrzegali w ostatnim czasie Ukrainę, iż członkostwo w UC wyklucza ściślejsze więzi z UE[78].

Zdaniem ekspertów, pewne zapisy pozostają w sprzeczności (np. odnośnie systemu energetycznego)[79]. A szwedzki analityk Anders Aslund twierdzi, iż memorandum mińskie to wyraz ukraińskiej wielowektorowości. Z jednej strony W. Janukowycz uczynił miły gest względem W. Putina, z drugiej jednak nie zamknął przed Ukrainą drzwi na listopadowy szczyt w Wilnie. Wątpliwe jednak by w ten sposób udało się przerwać rosyjskie wysiłki, których celem jest nakłonienie Ukrainy do pełnego członkostwa w UC[80]. Dowodzą tego zresztą reakcje rosyjskich polityków, którzy stopniują ukraińskie korzyści po przystąpieniu do UC, od poziomu intensyfikacji powiązań, wciąż wywierając presje na dalszą integrację[81].

Również wydarzenia w czerwcu i lipcu, uwiarygodniają tezę, iż strona rosyjska nadal będzie wywierać presję na Kijów. W tym kontekście wypada wspomnieć o cłach na samochody, które uderzają w Rosję. Przypomnijmy, iż 9 lipca władze Ukrainy wprowadziły dodatkowe cła na samochody używane, tłumacząc, iż w ten sposób chcą chronić swój rynek przed nadmiernym importem. Obecnie na granicy ukraińsko-rosyjskiej obowiązuje 10% stawka na pojazdy. Decyzja Kijowa wywołała niezadowolenie wielu partnerów handlowych Ukrainy. Należy jednak zwrócić uwagę na reakcję Rosji. Jak dowiedział się portal „Ukrinform.ua” Moskwa nie cofnie się przed nałożeniem sankcji gospodarczych na państwo ukraińskie[82], jeśli ono nie zaakceptuje zasad obowiązujących w UC odnośnie branży motoryzacyjnej. Wzrost napięcia jaki wywołała sprawa ceł najlepiej obrazuje relacja ze spotkania N. Azarowa z Dimitrijem Miedwiediewem. W komunikacie po rozmowach dwóch premierów, groźbę sankcji pominięto milczeniem, co świadczyć może o braku porozumienia w tej kwestii[83].

Biorąc pod uwagę powyższe można zaryzykować stwierdzenie, że spór o przyszłość Ukrainy trwać będzie nadal, co najmniej do listopadowego szczytu Partnerstwa Wschodniego w Wilnie, na którym planuje się podpisać umowę stowarzyszeniową z niektórymi państwami biorącymi udział w inicjatywie zapoczątkowanej przez Polskę i Szwecję w 2009 roku[84].

Najbliższym wydarzeniem podczas którego z pewnością dojdzie do kolejnej tury rozmów na sporne tematy między Ukrainą a Rosją, będzie wizyta W. Putina pod koniec lipca na Ukrainie. Prezydent Rosji ma przybyć do Kijowa z okazji 1025-tej rocznicy Chrztu Rusi[85]. Z pewnością będziemy świadkami kolejnych oświadczeń, wyrażających niepokój Rosji. Zdaniem ukraińskiego politologa Aleksandra Palija w rosyjskich kręgach widać bowiem coraz częściej objawy paniki. Ekspert twierdzi, iż strona rosyjska stara się zniechęcić Ukrainę do umowy stowarzyszeniowej, strasząc odcięciem od dostaw gazu i gospodarczymi sankcjami[86]. Potwierdza to opinia Sergieja Glazjewa, rzecznika Kremla, który stwierdził, że jeśli Ukraina podpisze umowę o stowarzyszeniu z Unią Europejską, to Rosja unieważni wszystkie preferencje gospodarcze dla Ukrainy na swoim rynku oraz na rynkach państw członkowskich Unii Celnej i WNP[87]. Wykorzystanie tego instrumentu może doprowadzić do poważnych turbulencji  dla ukraińskiej gospodarki.

Przed listopadowym szczytem w Wilnie, na przełomie września i października, będzie mieć miejsce spotkanie rosyjsko-ukraińskiej Międzypaństwowej Komisji ds. Ekonomicznych pod przewodnictwem prezydentów obydwu państw. Z opublikowanych już zapowiedzi, wiadomo, iż jednym z tematów rozmów będzie kwestia gazu[88]. Znając dotychczasową historię relacji rosyjsko-ukraińskich, jak i wagę kwestii energetycznych można postawić tezę, iż wynik tego spotkania może zdeterminować działania Ukrainy w kolejnych miesiącach.

Możliwe scenariusze

Projekt Unii Celnej stanowi główny motyw rosyjskiej polityki zagranicznej trzeciej kadencji prezydenckiej W. Putina. Jednak głównym bodźcem podjęcia tej inicjatywy nie jest proces regionalizacji. To raczej kolejny etap utrwalania rosyjskich wpływów na obszarze post-radzieckim. W tym kontekście udział Ukrainy w integracji gospodarczej z punktu widzenia Kremla wydaje się mieć zasadnicze znaczenie.

Z punktu widzenia gospodarek post-radzieckich integracja ma szanse powodzenia. Szczególnie, iż stosunkowo niedawno obszar ten wchodził w skład jednego organizmu państwowego. Wiele powiązań wciąż funkcjonuje. Bliskość państw b. ZSRR objawia się również poprzez bliskość cywilizacyjną. W regionie wykształcił się specyficzny system polityczny, nie będący jednak demokracją.

Potencjalna organizacja integracyjna stanowiłaby wypełnienie „białej plamy” na mapie światowego regionalizmu, szczególnie w kontekście rozwoju tego procesu w Azji i w Europie[89]. W perspektywie kilku lat ze względu na pojemność rynku Unia Euroazjatycka mogłaby być istotnym graczem[90]. Niestety imperialna przeszłość Rosji zdominowała trwający proces integracyjny. Dodatkowo, próba rozszerzenia projektu na większą liczbę państw wykazała wyraźnie, iż wpływy Moskwy są ograniczone. Zarówno uczestnicy UC, jak i potencjalne państwa członkowskie to słabi partnerzy charakteryzujący się wysokim stopniem powiązań gospodarczych z dawną metropolią i zależni od rosyjskich surowców energetycznych, czy też od innych instrumentów nacisku[91]. W tym kontekście wypada wspomnieć, iż powyższe warunki prócz Kijowa spełniają państwa Azji Środkowej, Białoruś, Armenia[92] i Mołdawia[93]. Warto mieć na uwadze, iż propozycji przystąpienia nie otrzymała, jeszcze niedawno wymieniana na równi z państwem ukraińskim jako kandydat do NATO i UE, Gruzja[94].

Jeśli zgodnie z zapowiedziami w 2015 r. powstałaby Unia Euroazjatycka to taka integracja funkcjonowałaby jedynie w dokumentach. Już obecnie integracja na obszarze post-radzieckim nie jest pełnowartościowa. Unia Celna nie funkcjonuje w pełni. Dość wspomnieć, iż wspólna zewnętrzna taryfa celna nie obejmuje wszystkich towarów[95], a częstym zjawiskiem, irytującym Moskwę, jest reeksport dużo bardziej konkurencyjnych w stosunków do rosyjskich produktów, towarów z Europy (Białoruś) i Chin (Kazachstan), co odbywa się poprzez obejście zapisów o wspólnej, zewnętrznej taryfie celnej[96].

Trudno wyobrazić sobie również implementację swobody przepływu osób, towarów i kapitału. Pomijając techniczne procedury, największym wyzwaniem w takim wypadku okaże się brak politycznej woli. Celem egzemplifikacji wypada podać tylko jeden przykład. Możliwość ograniczenia zatrudnienia obywateli państw sąsiednich w Rosji, to jeden z istotnych instrumentów nacisku Kremla względem decydentów w Azji Centralnej i Ukrainy. Środki pieniężne wysyłane przez gastarbeiterów stanowią dla społeczeństw tych państw istotne wsparcie w domowych budżetach, a przez to (szczególnie w republikach azjatyckich) bariery w przepływie mogą skutecznie zdestabilizować sytuację wewnętrzną. Nie należy więc oczekiwać, by Rosja zrezygnowała z tego instrumentu[97].

Natomiast Ukraina prowadzi „politykę wielowektorowości”, korzystając z posiadanego marginesu swobody. Biorąc pod uwagę opisane interesy stron, trudno oczekiwać, by ukraińskie elity polityczne dobrowolnie przystąpiły do UC jako pełnoprawny członek. Dlatego też należy założyć, iż przez kolejne miesiące, co najmniej do listopada, Ukraina będzie obecna w międzynarodowych mediach, a relacje między Kijowem i Moskwą ulegną intensyfikacji. Prawdopodobnie ukraińskie elity powoli będą powoli ustępować Rosji, gdyż niższa cena gazu a tym samym szansa na przekupienie społeczeństwa w prezydenckich wyborach w 2015 r., będą zbyt kuszącą perspektywą, by kierować się jedynie racją stanu[98].

Wydaje się jednak, iż ustępstwa Kijowa nie przekroczą granicy po przekroczeniu, której wpływy rosyjskie na Ukrainę drastycznie wzrosną. Konstatacja ta wynika z faktu, iż siła polityczna obozu politycznego W. Janukowycza wynika ze stojących za oligarchami fortun, których z kolei kluczowymi elementami są przedsiębiorstwa zlokalizowane we wschodniej i południowej Ukrainie. Sektory funkcjonujące w tej części kraju mogą tylko stracić na liberalizacji obrotów handlowych z Rosją i konkurencji z tamtejszymi firmami.

Trudno więc zgodzić się z opinią, iż W. Janukowycz może zostać „wczesnym Łukaszenką”. Ukraina to dużo większy i bardziej samodzielny gracz niż Białoruś. Z pewnością jednak kolejna tura w stosunkach Ukrainy z Europą i Rosją, która obecnie trwa a jej głównym leitmotivem jest wybór regionalnej organizacji gospodarczej, zmniejszyła znacząco margines swobody ukraińskich elit politycznych. Grupa rządząca nad Dnieprem jest bowiem wyjątkowo wrażliwa na stosowanie instrumentów gospodarczych.

Istnieją szacunki, iż w razie wojny handlowej z Rosją, ukraińska gospodarka może wyraźnie stracić. Eksport na największy rynek spaść może aż o 30%. Równocześnie wzrost cen gazu dotkną przede wszystkim ukraińskich przedsiębiorców. Presja może się nasilić poprzez działania o charakterze politycznym, czyli np. przez finansowanie sił opowiadających się za ściślejszymi relacjami z Rosją, szczególnie Partii Komunistycznej[99].

Okazją sprawdzenia rosyjskich intencji może okazać się kryzys gospodarczy. Gdy spełni się ten scenariusz, to „polityka wektorowości” będzie toczyć się na linii Unia Celna – Kijów – Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Wówczas, instytucja kojarzona z cywilizacją euro-atlantycką po raz kolejny kojarzyć się będzie z niechętnie akceptowanymi przez otoczenie W. Janukowycza reformami mającymi na celu zliberalizowanie zdominowanej przez oligarchów gospodarki. Spełnienie warunków MFW może zniechęcić elektorat do poparcia obecnie rządzących[100].

W przeciwieństwie do Zachodu Moskwa nie stawia takich warunków. Jej pomoc ma jednak swoją cenę. Rosja może wykorzystać sytuację, by wejść w posiadania ukraińskich gazociągów, czy też narzucić korzystną ze swojego punktu widzenia gospodarczą integrację. Omawiając taki scenariusz, wypada zastrzec, iż Kreml zmaga się z własnymi bolączkami, a jego zasoby nie są nieograniczone. Dlatego Rosja jeśli nawet by chciała to może nie uratować Ukrainy, gdy ta będzie zmagać się z gospodarczymi turbulencjami.

Za wcześnie jeszcze na stawianie prognoz odnośnie zaplanowanych na 2015 r. wyborów prezydenckich na Ukrainie. Można jednak założyć, iż wydarzenia z 2013 r. mogą okazać się kluczowe dla kolejnej elekcji głowy państwa. Z pewnością jednak przyszła kampania wyborcza będzie okazją dla Moskwy, by przekonać obecnego prezydenta do ustępstw. Po drugie, znając dotychczasową zręczność ukraińskich polityków, należy zawierzyć w ich zdolność ochrony swych żywotnych interesów przez co należy rozumieć dbanie o swoje fortuny oparte o korporacyjne imperia i autonomię w podejmowanych działaniach o charakterze politycznym[101].

Z pewnością zdolność ukraińskiego establishmentu do lawirowania między Rosją a Europą zaskoczy jeszcze nie raz analityków wieszczących koniec „polityki wielowektorowości” i obwieszczających poddanie się Ukrainy rosyjskiej dominacji. Unia Europejska w rozgrywce, której stawką jest niezależność Kijowa w sporze z Moskwą i zarządzaną przez nich Unię Celną, z pewnością będzie stanowić alibi dla wstrzymania forsowanych przez Rosję procesów integracyjnych w przestrzeni post-radzieckiej.

Bibliografia

T. Adelaja, Kiev’s Gas Dilemma, „Russia Profile” [za:] http://russiaprofile.org/international/52817.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

W. Baluk, Koncepcje polityki narodowościowej Ukrainy. Tradycja i współczesność, Wrocław 2002.

N. Bespalova, Ukraine: Straddling between the EU and the Customs Union, „Russia Beyond The Headlines” 12 March 2013 [za:] http://rbth.ru/international/2013/03/12/ukraine_straddling_between_the_eu_and_the_ customs_union_23739.html, dokument pobrany 1 lipca 2013.

Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, pod red. T. Kapuśniaka, K. Fedorowicza, M. Gołosia , Lublin 2009.

J. J. Bruski, A. Chojnowski, Ukraina, Warszawa 2006.

M. Bugriy, In Whole Or in Part, „The Ukrainian Week” 17 December 2012 [za:] http://ukrainianweek.com/Politics/67822#.UOkf810EwgA.facebook, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Z. Brzeziński, Wielka szachownica, Warszawa 1998.

R. Coalson, Armenia Looks West, Tries To Loosen Moscow’s Grip, Radio Free Europe 3 June [za:] http://www.rferl.org/content/armenia-russia-relations-eu/25005446.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

R. Coalson, Want To Understand Russia-Ukraine Relations? Follow The Money, Radio Free Europe 22 October 2012 [za:] http://www.rferl.org/content/ukraine-russia-relations-depend-on-oligarchic-interests/24747089.html, dokument pobrany 1 grudnia 2012.

R. Demjaniuk, Priorytety państw członkowskich i układy regionalne w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach”, nr 89, 2011.

D. Deska, Instytucjonalizacja regionalizmu afrykańskiego od OJA do Unii Afrykańskiej [w:] Stosunki międzynarodowe w Afryce, pod. red. J. J. Milewskiego i W. Lizaka, Warszawa 2002, s. 70-95.

Deutsche Welle: Ukraine figures on gas from the West to be more independent,  „Ukrinform.ua” 29 November 2012 [za:] http://www.ukrinform.ua/eng/news/deutsche_welle_ukraine_figures_on_gas_from _the_west_to_be_more_independent_294118, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

A. Druginyn, Russia and Ukraine: Bilateral relations now and in the future, Valdai Club 12 March 2013 [za:] http://valdaiclub.com/near_abroad/56100.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

J. Dziugiewicz, Unia Celna – nowe narzędzie integracji przestrzeni postradzieckiej, „Biuletyn Wschodni ”, „Biuletyn Wschodni ”, nr 5, 2011, Bielsko-Biała 22 września 2011.

A. Eberhardt, Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991-2008, Warszawa 2008.

Economics – Economic Integration: Conditions for Economic Integration, Rwanda Education Commons, January 2012 [za:] http://library.educationcommons.rw/library/userslib/ahpzfmdsb2JhbC1sZWFyb mluZy1wb3J0YWwtNnITCxILTGliUmVzb3VyY2UY7tgsDKIBE2VkdWNhdGlvbmNvbW1vbnMucnc, dokument pobrany 2 czerwca 2012.

Ewrazijskij sojuz: wyzow dlja Ewrosojuza i gosudarstw “Wostocznowo partnerstwa”, edited by L. Kasczjunas’a, Eastern Europe Studies Centre, Wilnjus 19 December 2012.

M. F. Gawrycki, A. Szeptycki, Podporządkowanie, niedorozwój, wyobcowanie: postkolonializm a stosunki międzynarodowe, Warszawa 2011.

Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskich, pod red. S. Bielenia, A. Skrzypka, Warszawa 2012.

K. Gorchinskaya, Ukraine flirts with Russian-led Customs Union, „Kyiv Post” 11 December 2012 [za:] http://www.kyivpost.com/content/ukraine/ukraine-flirts-with-russian-led-customs-union-317481.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Konflikt między Gazpromem a Ukrainą trwa, „Horyzont Jagielloński” 8 lipca 2013, nr 4 [za:] http://eksperci.kj.org.pl/ogolna/horyzont-jagiellonski-42013/2360, dokument pobrany 10 lipca 2013.

Istorija, Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza [za:] http://www.evrazes.com/about/history, dokument pobrany 4 czerwca 2013.

T. Iwański, R. Sadowski, Ukraina: między Unią Europejską a Unią Celną, 12 grudnia 2012 „Tydzień na Wschodzie”, Ośrodek Studiów Wschodnich [za:] http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2012-12-12/ukraina-miedzy-unia-europejska-a-unia-celna, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

J. Junko, Ukraina. Ekspert: sprawa gazu ważna dla przyszłości Janukowycza, „Gazeta Wyborcza” 29 maj 2013 za: http://m.wyborcza.pl/wyborcza/1,105226,14005021,Ukraina__Ekspert__sprawa _gazu_wazna_dla_przyszlosci.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006.

MFW: subsydiowanie energii ma bardzo poważne negatywne skutki, „wyborcza.biz” 1 kwietnia 2013 [za:] http://wyborcza.biz/biznes/2029020,100969,13662027,MFW__subsydiowanie_energii_ma_bardzo_powazne_negatywne.html, dokument pobrany 1 maja 2013 .

Mikhail Khazin: Moldova has to make an important choice between west and east, „Infotag” 23 August 2012 [za:] http://www.allmoldova.com/en/int/interview/mihail-hazin-230812.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

??? ??????? ???????? ??????? ?? ???? ???????, „Lenta.ru” 14 ???? 2013 [za:]http://lenta-ua.net/novosti/politika/25940-kak-ukraina-pytaetsya-usidet-na-dvuh-stulyah.html, dokument pobrany 15 lipca 2013.

T. Kapuśniak, Ukraina jako obszar wpływów międzynarodowych po zimnej wojnie, Warszawa-Lublin 2008.

Kijów coraz bliżej struktury Kremla, „Rzeczpospolita” 31 maja 2013 [za:]  http://www.rp.pl/artykul/29,1014877-Kijow-coraz-blizej-struktury-Kremla.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

W. Konończuk, Fiasko integracji. WNP i inne organizacje międzynarodowe na obszarze poradzieckim 1991-2006, „Prace OSW”, Warszawa czerwiec 2007.

J. Korejba, Will Putin Restore the USSR?, „The New Eastern Europe” 26 February 2013 [za:] http://www.neweasterneurope.eu/node/670, dokument pobrany 20 czerwca 2013.

P. Kowal, Pakt z oligarchami, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 2. 2013, s.14-25.

F. S. Larrabee, Europa Wschodnia zagrożenia i szansa, „Sprawy Międzynarodowe”, nr 4, 2006.

P. A. Maciążek, Ukraina obserwatorem w rosyjskiej Unii Celnej. Czy Janukowycz okaże się „wczesnym Łukaszenką”?, „defence24.pl” 27 maja 2013 za: http://www.defence24.pl/janukowycz-soczi-cwany-lis-okaze-sie-wczesnym-lukaszenka/, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

S. Matuszak, A. Sarna, Od stabilizacji do stagnacji. Próby reform Wiktora Janukowycza, „Punkt Widzenia”, nr 32, 2013.

S. Matuszak, Ukraińscy oligarchowie wobec integracji gospodarczej z UE i Rosją, „Tydzień na Wschodzie”  14 IX 2011, Ośrodek Studiów Wschodnich za: http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2011-09-14/ukrainscy-oligarchowie-wobec-integracji-gospodarczej-z-ue, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Między sąsiedztwem a integracją. Założenia, funkcjonowanie i perspektywy Partnerstwa Wschodniego Unii Europejskiej, pod red. A Szeptyckiego, Warszawa 2011.

Mikhail Khazin: Moldova has to make an important choice between west and east, „Infotag” 23 VIII 2012 za: http://www.allmoldova.com/en/int/interview/mihail-hazin-230812.html, dokument pobrany 3 VI 2013.

Moldova chooses the European Union instead of the Eurasian Union, „Moldova.org” 5 September 2012 [za:] http://politicom.moldova.org/news/moldova-chooses-the-european-union-instead-of-the-eurasian-union-232742-eng.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

A. Mosienko, Ukraine, Russia: Compromise on the Horizon, Stratfor 28 August 2012 [za:] http://www.stratfor.com/analysis/ukrainerussiacompromisehorizon?utm_source=facebook&utm_medium =official&utm_campaign=link, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

A. J. Motyl, Ukrainian Blues, „Foreign Affairs” 23 October 2012 [za:]  http://www.foreignaffairs.com/articles/138221/alexander-j-motyl-and-rajan-menon/five-more-years-of-yanukovych?page=2&cid=socfacebookinsnapshotsfive_more_years_of _yanukovych-102812, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

V. Movchan, Shportyuk V., Between two unions: optimal regional integration strategy for Ukraine, prepared for the Thriteenth Annual Conference of the European Trade Study Group, Copenhagen 8-10 September 2011.

Muntiyan: Ukraine ready for discussions with Customs Union on car import duties,  „Ukrinform.ua” 11 July 2013 za: http://www.ukrinform.ua/eng/news/muntiyan_ukraine_ ready_for_discussions_with_customs_union _on_car_import_duties_306289, dokument pobrany 12 lipca 2013.

National legislation could be adapter to Customs Union’s – President, „Ukrainform.ua” 4 January 2013 [za:] http://www.ukrinform.ua/eng/news/national_legislation_could_be_ adapted_to_customs _unions_295889, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

K. Nieczypor, (Nie)jasne stanowisko Armenii ws udziału w Unii Celnej, „Eastbook.eu”, 4 czerwca 2013 [za:] http://eastbook.eu/2013/06/country/armenia/niejasne-stanowisko-armenii-ws-udzia%C5%82u-w-unii-celnej/, dokument pobrany 5 czerwca 2013.

K. Nieczypor, Ukraina dąży do Unii Europejskiej obserwując Unię Celną, „Eastbook.eu” 3 czerwca 2013 [za:] http://eastbook.eu/2013/06/country/ukraine/ukraina-d%C4%85%C5%BCy-do-unii-europejskiej-obserwuj%C4%85c-uni%C4%99-celn%C4%85/, dokument pobrany 4 czerwca 2013.

R. Oliphant, A Dubious Victory, „Russia Profile” 22 April 2010 [za:] http://russiaprofile.org/international/a1271961520.html, dokument pobrany 1 maja 2010.

T. A. Olszański, Trud niepodległości. Ukraina na przełomie tysiącleci, Kraków 2003.

I. Pietrzyk, Globalizacja i regionalizacja gospodarki światowej [w:] Gospodarka światowa w warunkach globalizacji i regionalizacji rynków, pod red. S. Miklaszewskiego i E. Molendowskiego, Warszawa 2009, s. 17-50.

E. Polak, Globalizacja a zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne, Warszawa 2009.

??????? ?? ?????????? ??????? ??????? ? ?????????? ?????, OSTKRAFT ????????? ????????? 9 ???? 2013 za: http://ostkraft.ru/ru/documents/729, dokument pobrany 10 lipca 2013.

N. Popescu, Will Yanukovich become a Putin?, „euobserver.com blogs” 24 April 2012 [za:] http://blogs.euobserver.com/popescu/2012/04/24/will-yanukovich-be-a-putin/, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

?. ?????????, ?? ???????? ?????????? ??????? ? ????? ???? ??? ??, 13 ???? 2013 [za:] http://www.radiosvoboda.org/content/article/25044962.html, dokument pobrany 16 lipca 2013.

Prezydent Ukrainy: Nie odwracamy się od UE, „polukr.net” 1 czerwca 2013 [za:] http://www.polukr.net/2013/06/prezydent-ukrainy-nie-odwracamy-sie-od-ue/, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

M. Przełomiec, Tymoszenko. Historia niedokończona,  Bytom 2012.

????? ?????????? ?????????? ????????? ?? ????????? ? ??????????,  „??????? ??????.” 17 ???? 2013 [za:] http://zn.ua/POLITICS/putin-popytaetsya-otgovorit-yanukovicha-ot-sblizheniya-s-evrosoyuzom-125797_.html, dokument pobrany 19 lipca 2013.

????? ?????? ???????? ???????? ??????? ??????????, „The Kyiv Times” 12 ???? 2013 [za:]http://thekievtimes.ua/video/v-authority/239107-putin-ustami-glazeva-postavil-ukraine-ultimatum.html, dokument pobrany 14 lipca 2013.

M. Raś, Doktrynalne uwarunkowania polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej  [w:] Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw członkowskich WNP, pod red. M. Czajkowskiego i E. Cziomera  Kraków 2006, s. 25-31.

Regional Trade Agreement, World Trade Organization [za:] http://www.wto.org/english/tratop_e/region_e/region_e.htm, dokument pobrany 2 czerwca 2013.

Regional trade integration and Eurasia Economic Union, Chapter 4 [in:] Transition Report 2012: integration across borders, European Bank for Reconstruction and Development, November 2012.

R. Rukomeda, EU-Ukrainian Association Agreement: To Sign Or Not To Sign, „EurActiv” 31 December 2012 [za:] http://eurodialogue.org/EU-Ukrainian-Association-Agreement-To-sign-or-not-to-sign, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

?????? ?????? ?????? ?????? ??????? ??? ???????? ???????, „Regnum” [za:] http://www.regnum.ru/news/polit/1681978.html, dokument pobrany 18 lipca 2013.

Russian Foreign Ministry’s comments about gas price for Ukraine to be insulting, „Kyiv Post” 3 January 2013 [za:] http://www.kyivpost.com/content/ukraine/russian-foreign-ministrys-comments-about-gas-price-for-ukraine-to-be-insulting-318387.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Russia Profile Experts Panel: Europe Shuns Ukraine as a Dictatorship, „Russian Profile” 25 May 2011 [za:] http://russiaprofile.org/experts_panel/59237.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Russia Profile Experts Panel: Putin’s Eurasian Union, „Russian Profile” 14 October 2011 [za:] http://russiaprofile.org/experts_panel/47177.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Samotność energetyczna Ukrainy, „Eastbook.eu” 19 kwietnia 2012 [za:] http://eastbook.eu/2012/04/country/ukraine/energetyczna-samotnosc-ukrainy/, dokument pobrany 1 czerwca 2013.

F. Shahbazov,  Customs Union,  Strategic Outlook 24 March 2013 [za:] http://www.strategicoutlook.org/asia—pasific/newscustomsunion.html#.UU_uwk12hGw. facebook, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

A. Shaposhnikov, Union with Russia?, „Duel Amical” 25 May 2013 [za:] http://duelamical.eu/en/content/union-with-russia, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

O. Shumylo-Tapiola, The Eurasian Customs Union: Friend Or Foe of the EU?, Carnegie Endowement, October 2012 [za:] http://carnegieendowment.org/2012/10/03/eurasian-customs-union-friend-or-foe-of-eu/dyir, dokument pobrany 20 kwietnia 2013.

O. Shumylo-Tapiola, Ukraine and Russia: Another Gas War?, Carnegie Endowement 21 February 2012 [za:] http://carnegieendowment.org/2012/02/21/ukraine-and-russia-another-gas-war/9roh, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

G. Sysoev, Lavrov to Discuss Ukraine’s Participation in Post-Soviet Customs Bloc, RIA Novosti 3 January 2013 [za:] http://www.en.rian.ru/world/20130103/178559991.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

D. G. Tarr, The Eurasian Customs Union among Russia, Belarus and Kazakhstan: Can it succeed where its predecessor failed?, CEFIR Policy Paper series, no. 37,  Centre for Economic and Financial Research at New Economic School, December 2012.

S. Tuchynska, Yanukovych cancels Kremlin trip, puts Customs Union on hold, „Kyiv Post” 18 December 2012 za: http://www.kyivpost.com/content/ukraine/yanukovych-cancels-kremlin-trip-puts-customs-union-on-hold-317819.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Ukraina oddaje się w ręce Rosji?, „Kresy.pl” 27 maja 2013 [za:] http://www.kresy.pl/wydarzenia,gospodarka?zobacz%2Fukraina-oddaje-sie-w-rece-rosji , dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Ukraina pogłębia współpracę z Euroazjatycką Komisją Gospodarczą, „Wirtualny Nowy Przemysł” 31 maja 2013 [za:] http://finanse.wnp.pl/ukraina-poglebia-wspolprace-z-eurazjatycka-komisja-gospodarcza,198901_1_0_0.html, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Ukraina w stosunkach międzynarodowych, pod red. T. Kapuśniaka i M. Pietrasia, Lublin 2007.

Ukraine leader cautious on Russian customs union plans, “bbc.co.uk” 4 January 2013 [za:] http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-20909041#story_continues_2, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

Ukraińcy dostali tańszy gaz od Janukowycza, „Gazeta Wyborcza” 12 października 2006 [za:] http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,3680564.html, dokument pobrany 10 maja 2007. Artykuł po raz pierwszy ukazał się w: „Ukrainska Pravda” .

Unia celna Rosji, Białorusi i Kazachstanu nie ma przyszłości, „Forsal.pl” 8 lipca 2013 [za:] http://forsal.pl/artykuly/717104,rosja-nie-potrafi-przekonac-sasiadow-do-integracji.html , dokument pobrany 12 lipca 2013.

? ?????? ?????????? ????? ?????? — ??????? ? ?????????? ????? ???????? ? ??, „hvylya.org” 12 ???? [za:] http://hvylya.org/news/u-rossii-nachinaetsya-tihaya-panika-ekspert-o-soglashenii-mezhdu-ukrainoy-i-es.html, dokument pobrany 18 lipca 2013.

A. Wierzbowska-Miazga, Przyjaźń mimo woli, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 6, 2012.

M. Wojciechowski, Pomarańczowy Majdan, Warszawa 2006.

M. Wojciechowski, Ukraina: słowa i czyny, „Nowa Europa Wschodnia”, nr 3-4, 2013.

Yanukovych: Ukraine should agree to certain provisions of Customs Union agreement,  „Ukrainform.ua” 6 December 2012 [za:] http://www.ukrinform.ua/eng/news/yanukovych_ukraine_should_agree_to_certain_provisions_of_customs_union_agreement_294549, dokument pobrany 3 czerwca 2013.

S. Yekelchyk, Ukraina. Narodziny nowoczesnego narodu, Kraków 2009.