Potęga jednostek politycznych w oczach polskich grup eksperckich w latach 2003-2011

prof. dr hab. Mirosław Sułek

Poniżej prezentuję wyniki badań nad potęgą postrzeganą przez wybrane grupy eksperckie. Wszystkie badania zostały wykonane przeze mnie osobiście w latach 2003-2001 po przeprowadzeniu co najmniej 4 godzin zajęć, poświęconych zagadnieniu rozumienia i pomiaru potęgi państw.

Wprowadzenie

Badani otrzymywali wykaz 40 państw (jednostek politycznych), który w omawianym okresie ulegał nieznacznym zmianom. Zadaniem ankietowanych było uszeregowanie jednostek politycznych w kolejności od największej potęgi do najmniejszej. Od 2007 r. poszerzyłem zakres badania – oprócz wskazania kolejności jednostek politycznych zadaniem respondentów było określenie charakteru potęgi ze względu na trzy grupy czynników: polityczno-militarne, gospodarcze i demograficzno-przestrzenne.

Podział ten nawiązywał do struktury mojego modelu szacowania potęgi państw[1]. Dążyłem do tego, był on jak najbardziej syntetyczny. Wyszedłem z założenia, wg którego ocena potęgi jednostki politycznej musi uwzględniać to, co jest nieodłącznie związane z jej istnieniem i funkcjonowaniem, tzn. ludzi,działających na określonej przestrzenii w określonym czasie,reprezentujących określone umiejętności organizacyjno-produkcyjne (czy też zdolności do zbiorowego działania; innymi słowy – chodzi o zdolność do przetwarzania materii, energii i informacji). Jak widać z powyższego, model ma charakter aprioryczny, dedukcyjny, a nie empiryczny.

Stosunki między jednostkami politycznymi są stosunkami między ludźmi – mają one charakter współpracy bądź walki.Z tego powodu część ludzi zajmuje się działalnością produkcyjno-usługową zorientowaną na okres pokoju, a część -zorientowaną na okres wojny. Zdolność do działania odzwierciedla moc ogólna, natomiast zdolność do walki (obrony) – moc wojskowa.

Moc ogólną i moc wojskową odzwierciedlają poniższe modele:

Oznaczenia:

P_o – moc ogólna,

P_r – moc wojskowa,

D – produkt krajowy brutto (czynnik gospodarczy),

L – liczba ludności (czynnik demograficzny),

p – powierzchnia jednostki politycznej (czynnik przestrzenny),

W – wydatki wojskowe (czynnik gospodarczy, polityczno-militarny i moralny),

S – liczba żołnierzy służby czynnej (czynnik demograficzny, polityczno-militarny i moralny).

Zmienne przyjęte w modelu pełnią różne funkcje. Produkt krajowy brutto (D) jest miarą umiejętności organizacyjno-produkcyjnych społeczeństwa (wskaźnik jakościowy), podczas gdy liczba ludności oraz powierzchnia terytorium są głównie wskaźnikami ilościowymi. Wydatki wojskowe w modelu pełnią trzy funkcje: a) reprezentują część umiejętności organizacyjno-produkcyjnych, ukierunkowaną na zaspokajanie potrzeb obronnych; b) odzwierciedlają charakter polityki państwa; c) stopa wydatków wojskowych odzwierciedla napięcie woli narodu do obrony/agresji. Liczba żołnierzy służby czynnej również odzwierciedla charakter polityki państwa (mała armia zawodowa czy powszechny pobór), a w połączeniu z wielkością wydatków wojskowych pośrednio informuje o jej jakości.

Charakterystyka grup eksperckich

A – studenci III roku stosunków międzynarodowych (studia dzienne jednolite, tzn. pięcioletnie); była to najbardziej jednolita pod względem wieku, zainteresowań i wykształcenia grupa ekspercka.

B – słuchacze Zaocznego Podyplomowego Studium Obronności Państwa, Akademia Obrony Narodowej; grupa zróżnicowana pod względem wieku, rodzaju wykształcenia, doświadczenia zawodowego i struktury płci (zdecydowana przewaga mężczyzn), część osób związana była z instytucjami obronnymi.

C – słuchacze kursu dla attache wojskowych – grupa dość jednorodna (wyłącznie oficerowie starsi płci męskiej).

D – słuchacze Podyplomowego Studium Bezpieczeństwa Narodowego, Uniwersytet Warszawski; grupa niejednorodna pod względem wieku, rodzaju wykształcenia, doświadczenia zawodowego i struktury płci (przewaga mężczyzn), część osób związana była z instytucjami obronnymi.

E – studenci I roku magisterskich studiów uzupełniających (studia dzienne); grupa dość jednorodna pod względem wieku, zainteresowań i wykształcenia.

F – studenci I roku magisterskich studiów uzupełniających (studia wieczorowe); grupa dość jednorodna pod względem wieku, zainteresowań i wykształcenia.

G – grupa studentów różnych wydziałów uczestnicząca w tzw. zajęciach ogólnouniwersyteckich, poświęconych metodologii badania stosunków międzynarodowych (przewaga studentów stosunków międzynarodowych).

Wyniki badań

Wyniki badań zawiera tabela 1. Obejmuje ona 26 jednostek politycznych z wykazu, liczącego 40 państw. Od 2008 r. (w jednym badaniu), a od 2009 r. we wszystkich badaniach dołączyłem Unię Europejską.

Tabela 1. Pozycja wybranych jednostek politycznych

w latach 2003-2011 wg wskazań różnych grup eksperckich

	Jednostki polityczne	Lata	Grupy eksperckie
	Jednostki polityczne	Lata	A	B	C	D	E	F	G
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
1.	USA	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	1 1 1 1 1 1 1 – –	1 1 1 – – – – – –	– 1 1 1 1 – – – –	– 1 1 1 1 1* 1 1 –	– – – – – – – – 1	– – – – – – 1 1 –	– – – – – – – 1 –
2.	UE	2009 2010 2011	2 2 –	– – –	– – –	2 2 –	– – 3	2 2 –	– 2 –
3.	Chiny	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	2 2 2 2 2 2 3 – –	6 3 2 – – – – – –	– 3 2 2 2 – – – –	– 5 2 2 2 2* 3 3 –	– – – – – – – – 2	– – – – – – 3 3 –	– – – – – – – 3 –
4.	Niemcy	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	3 4 3 3 3 3 4 – –	2 4 3 – – – – – –	– 2 3 3 4 – – – –	– 2 3 3 4 5* 4 5 –	– – – – – – – – 4	– – – – – – 7 6 –	– – – – – – – 6 –
5.	Rosja	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	5 3 5 5 6 4 6 – –	4 2 7 – – – – – –	– 6 4 4 7 – – – –	– 3 6 4 6 4* 5 4 –	– – – – – – – – 5	– – – – – – 4 4 –	– – – – – – – 4 –
6.	Wielka Brytania	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	4 5 4 4 5 6 7 – –	3 5 4 – – – – – –	– 4 5 5 5 – – – –	– 4 4 5 3 6* 6 6 –	– – – – – – – – 6	– – – – – – 6 7 –	– – – – – – – 7 –
7.	Japonia	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	7 6 6 6 4 5 5 – –	7 6 5 – – – – – –	– 7 7 6 3 – – – –	– 7 5 7 5 7* 7 7 –	– – – – – – – – 7	– – – – – – 5 5 –	– – – – – – – 5 –
8.	Francja	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	6 7 7 7 7 8 8 – –	5 7 6 – – – – – –	– 5 6 7 6 – – – –	– 6 7 6 7 8* 8 9 –	– – – – – – – – 9	– – – – – – 8 9 –	– – – – – – – 9 –
9.	Indie	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	9 8 8 8 8 7 9 – –	12 8 8 – – – – – –	– 9 10 8 8 – – – –	– 11 8 8 8 9* 9 8 –	– – – – – – – – 8	– – – – – – 9 8 –	– – – – – – – 8 –
10.	Kanada	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	8 10 10 10 10 9 12 – –	8 9 9 – – – – – –	– 10 9 10 9 – – – –	– 9 9 9 10 10* 11 11 –	– – – – – – – – 11	– – – – – – 10 10 –	– – – – – – – 10 –
11.	Włochy	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	10 9 9 9 9 10 11 – –	9 10 10 – – – – – –	– 8 8 9 10 – – – –	– 9 10 10 9 11* 10 12 –	– – – – – – – – 12	– – – – – – 11 12 –	– – – – – – – 12 –
12	Brazylia	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	17 12 11 11 11 12 10 – –	17 19 15 – – – – – –	– 15 17 17 11 – – – –	– 17 16 16 13 14* 13 10 –	– – – – – – – – 10	– – – – – – 12 11 –	– – – – – – – 11 –
13.	Hiszpania	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	14 11 12 12 13 14 15 – –	11 13 12 – – – – – –	– 11 11 12 14 – – – –	– 10 11 13 12 13* 15 13 –	– – – – – – – – 15	– – – – – – 13 13 –	– – – – – – – 15 –
14.	Izrael	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	13 14 13 14 12 11 14 – –	15 11 13 – – – – – –	– 13 13 11 12 – – – –	– 12 14 11 11 12* 12 14 –	– – – – – – – – 14	– – – – – – 17 17 –	– – – – – – – 16 –
15.	Turcja	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	16 16 15 13 14 13 13 – –	14 14 14 – – – – – –	– 14 15 13 16 – – – –	– 14 13 12 14 16* 14 15 –	– – – – – – – – 13	– – – – – – 14 21 –	– – – – – – – 13 –
16.	Szwecja	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	15 17 18 15 18 17 18 – –	10 12 11 – – – – – –	– 12 12 14 18 – – – –	– 15 12 15 17 18* 16 18 –	– – – – – – – – 18	– – – – – – 15 15 –	– – – – – – – 17 –
17.	Korea Południowa	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	18 13 17 17 15 16 17 – –	21 15 18 – – – – – –	– 17 22 15 15 – – – –	– 20 18 18 16 17* 17 17 –	– – – – – – – – 17	– – – – – – 18 16 –	– – – – – – – 22 –
18.	Australia	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	11 15 14 16 16 15 16 – –	13 16 16 – – – – – –	– 18 14 16 13 – – – –	– 16 15 14 15 15* 21 16 –	– – – – – – – – 16	– – – – – – 16 18 –	– – – – – – – 14 –
19.	Pakistan	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	12 18 16 18 17 18 25 – –	18 18 19 – – – – – –	– 16 16 18 17 – – – –	– 25 22 17 19 20* 20 19 –	– – – – – – – – 26	– – – – – – 25 26 –	– – – – – – – 26 –
20.	Szwajcaria	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	19 21 19 20 25 19 21 – –	16 20 17 – – – – – –	– 19 18 20 19 – – – –	– 19 19 19 18 19* 18 24 –	– – – – – – – – 19	– – – – – – 19 14 –	– – – – – – – 18 –
21.	Holandia	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	– – 25 19 20 21 22 – –	– – 20 – – – – – –	– – 20 24 20 – – – –	– 31 20 20 20 24* 19 21 –	– – – – – – – – 21	– – – – – – 21 22 –	– – – – – – – 19 –
22.	Arabia Saudyjska	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	21 23 26 28 23 20 19 – –	22 21 26 – – – – – –	– 23 19 31 26 – – – –	– 13 34 30 26 21* 23 22 –	– – – – – – – – 20	– – – – – – 20 19 –	– – – – – – – 20 –
23.	Polska	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	22 20 20 25 22 23 24 – –	19 23 22 – – – – – –	– 21 21 22 21 – – – –	– 18 17 21 22 23* 24 20 –	– – – – – – – – 23	– – – – – – 22 24 –	– – – – – – – 23 –
24.	RPA	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	23 22 22 26 24 24 26 – –	24 24 23 – – – – – –	– 22 23 21 23 – – – –	– 22 23 24 27 25* 27 27 –	– – – – – – – – 25	– – – – – – 26 25 –	– – – – – – – 28 –
25.	Argentyna	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	24 25 21 22 28 27 28 – –	23 25 24 – – – – – –	– 24 27 23 25 – – – –	– 23 25 26 23 28* 28 28 –	– – – – – – – – 27	– – – – – – 28 28 –	– – – – – – – 27 –
26.	Ukraina	2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009* 2010* 2011*	20 24 27 21 27 32 31 – –	20 17 21 – – – – – –	– 20 24 19 29 – – – –	– 21 21 23 25 29* 32 30 –	– – – – – – – – 31	– – – – – – 29 30 –	– – – – – – – 31 –

* W tym UE.

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych przeprowadzonych w latach 2003-2011.

Przytoczone wyniki badań wskazują, że uśredniona pozycja jednostek politycznych w oczach ankietowanych grup eksperckich nie przeczy ogólnym wyobrażeniom czy intuicji. Pojawiają się jednak liczne rozbieżności we wskazaniach. Dotyczy to np. pozycji Pakistanu, Szwajcarii, Arabii Saudyjskiej, Ukrainy. Potrzebne są badania porównawcze nie tylko między grupami eksperckimi, ale przede wszystkim między wynikami badań ankietowych a wynikami, uzyskanymi na podstawie modeli formalnych. Mogłyby one pokazać sposób postrzegania potęgi (pozycji) jednostek politycznych, charakterystyczny dla poszczególnych grup.

Uwagi końcowe

Układ sił jest najważniejszą cechą każdego systemu międzynarodowego (Raymond Aron). Aby go zidentyfikować, można wykorzystywać różnorodne modele formalne oraz opinie ekspertów. Wartościowe mogą się okazać także badania innych grup społecznych (np. polityków, naukowców, a nawet zwykłych ludzi).

Źródło: Biuletyn "Geopolityka" nr 5/2011.

[1] Zob.: M. Sułek, 2010, "Synthetic approach to measurement of national power." http://powermetrics.bplaced.net/22A00.doc.