Trudno określić dokładną datę przybycia Medów i Persów na Płaskowyż Irański. Ogólnie rzecz biorąc stało się to w II poł. II tysiąclecia p.n.e., już po założeniu państwa Mitanni na Bliskim Wschodzie przez Hurytów z Kaukazu, co miało miejsce około roku 1500 p.n.e. Jakieś 100 lat wcześniej mówiący również indoeuropejskim językiem, lecz nie zaliczanym do aryjskich, Hetyci założyli państwo w Azji Mniejszej, skąd rozpoczęli ekspansję na tereny Bliskiego Wschodu. Mitanni stopniowo pozbawiali wpływów Babilon, uczyniony potężnym przez Hammurabiego, opanowując Asyrię, stanowiącą niegdyś babilońską domenę. Państwo Hatti natomiast coraz bardziej zagrażało Egiptowi okresu Nowego Pańswa, który był u szczytu potęgi. Kiedy Irańczycy zakończyli swą wędrówkę i osiedlili się na terenach późniejszej Persji, w świecie starożytnym trwała rywalizacja o Fenicję pomiędzy Hetytami, Mitanni oraz Egiptem. Faraon Ramzes II w bitwie pod Kadesz w 1274 p.n.e. powstrzymał ekspansję Hetytów, ustalając podział wpływów w regionie. Mitanni stało się łupem rosnącego w siłę Średniego Państwa Asyryjskiego. Rozwój tej nowej potęgi został zahamowany przez najazdy koczowników pustoszących Bliski Wschód, co osłabiło zarazem pozostałe państwa regionu wraz z państwem hetyckim, które zostało rozbite na kilka ośrodków.
Sytuację wykorzystało powstałe w 1011 p.n.e. Królestwo Izraela, które po zdobyciu terytorium od Damaszku do Akaby, zawarło sojusz z Fenicją i traktaty pokojowe z Egiptem, Babilonem i Asyrią, osiągając w ten sposób supremację na Bliskim Wschodzie. Po śmierci swojego najwybitniejszego władcy, Salomona, w 925 p.n.e. państwo to rozpadło się na północne Królestwo Izraela i położone na południu Królestwo Judy. W ciągu kilku stuleci do gry powrócili Asyryjczycy, odbudowując swą potęgę i w latach panowania Sargonidów podporządkowali sobie wszystkich sąsiadów, łącznie z przeżywającym głęboki kryzys Egiptem. W 721 p.n.e. Sargon II Wielki zdobył Samarię, stolicę Izraela. Asyria z wolna kierowała swą uwagę na wschód, ku Medom i Persom czyniącym pierwsze kroki ku niezależnej państwowości.
Medowie utworzyli państwo w 708 r p.n.e., kiedy wobec pozostawania plemion medyjskich w zależności od potężnej Asyrii, co miało miejsce od X w p.n.e. i konieczności ciągłego wypłacania najeźdźcom wysokiej daniny, zgromadzenie sześciu plemion wybrało króla. Został nim Dejokes[1], który stworzył struktury władzy centralnej i zorganizował obronę przeciw Asyrii. Zapoczątkował dynastię, której siedzibą został Amadan[2] (inna nazwa: Ekbatana) w północno-zachodniej Persji. Natomiast Persowie stanowili wtedy jeszcze luźny związek plemion i podobnie jak Medowie pozostawali w niewoli asyryjskiej od poł. IX w. p.n.e. Prawdopodobnie ze względu na ciągłe zagrożenie ze strony potężnych sąsiadów przeszli dobrowolnie pod władzę Medów, a konkretnie Fraortesa, syna i następcy Dejokesa.
Persowie dzielili się na 10 – 12 plemion, z których jedno – Pazargadowie – położyło kamień węgielny pod budowę starożytnego imperium perskiego. Pewien szczep Pazargadów, Achemenidzi, mający siedzibę u granic państwa elamickiego, pokonał Elamitów i objął władzę nad Anszanem, jedną z elamickich prowincji. Co ciekawe, istniejąca od III tysiąclecia p.n.e. cywilizacja elamicka uległa niezbyt silnym Persom, choć przez długie lata opierała się lokalnym potęgom, Babilonowi i Asyrii, i to mimo ich ogromnej przewagi. Być może stało się tak dlatego, iż ludy indoeuropejskie pierwsze wkroczyły w epokę żelaza i miały przewagę uzbrojenia[3]. Choć Elamici często przegrywali bitwy, a nawet wojny, ich stolica Suza[4] została zdobyta i zniszczona dopiero między 655 a 654 p.n.e. przez Asyryjczyków będących u szczytu potęgi, pod wodzą wybitnego króla Asurbanipala. Ludność została przesiedlona (rzecz charakterystyczna dla podbojów asyryjskich – stosowanie bezwzględnego terroru wobec przeciwników i pokonanych), a Elam upadł na zawsze.
Pierwszym Achemenidą władającym Elamem był Taispes (Teispes), o którym Kazimierz Sidor pisze, iż „w walce z Elamem przyjął zwierzchnictwo Medów”[5]. Kolejnymi królami byli Cyrus i Kambyzes. W ten sposób zapoczątkowano dynastię achemenidzką, z której wywodził się Cyrus II, twórca perskiego imperium. Główna gałąź tej dynastii była spokrewniona z Elamitami. Elam zamieszkiwały ludy negryckie, czarnoskóre. Elamici byli szczepem azjanickim, odmiennego pochodzenia niż indoeuropejscy Persowie czy Semici: Babilończycy i Asyryjczycy. Sam Cyrus Wielki był półkrwi Elamitą, a więc według dzisiejszej terminologii musiał być Mulatem, natomiast jego wielki kontynuator Dariusz podkreślał swoje czysto perskie pochodzenie, jako że wywodził się z bocznej linii Achemenidów.
Media tymczasem postawiła sobie za cel zniszczenie Asyrii. Następcą Fraortesa, który przyjął hołd Persów, został Kiaksares. Wprawdzie pierwsza wyprawa przeciw Asyryjczykom zakończyła się niepowodzeniem ze względu na najazd Scytów, którzy na pewien czas opanowali Medię, a nawet spustoszyli Asyrię, to jednak po przywróceniu prawowitej władzy Kiaksares ponowił atak, tym razem skutecznie. Stało się tak wskutek wielu sprzyjających czynników. Pod władzą Asurbanipala Asyria przeżywała największy rozrost terytorialny, jednak utraciła Egipt wskutek konfliktu dotyczącego kraju Kusz i dynastii nubijskiej, rządzącej tym krajem pod zwierzchnictwem Asyryjczyków. Było to zwiastunem przesilenia. Około 635 p.n.e. Asyrię ogarnęły wojny domowe. Wkrótce zmarł król Asurbanipal, a imperium zaczęło chylić się ku upadkowi. Wykorzystał to uzależniony do tej pory Babilon, który w ciągu kilku lat zbrojnych zmagań odzyskał niepodległość, a władzę powierzył Nabopalasarowi II[6].
Tenże chaldejski władca zawarł układ z Kiaksaresem i obaj rozpoczęli wojnę z Asyrią w roku 622 p.n.e., doprowadzając do zniszczenia stolicy tego państwa – Niniwy – wraz z największym skarbem kultury Mezopotamii, Biblioteką Asurbanipala. W miejscu pokonanej cywilizacji wyrosło nowe imperium: odrodzona Babilonia w sojuszu z Medią. Na znak tego władca babiloński Nabuchodonozor II ożenił się z medyjską księżniczką; Babilon rósł w siłę, a armia Medów wzbudzała postrach wśród wrogów. Uzbrojona w broń z żelaza, posiadająca rydwany i pierwsze w świecie starożytnym oddziały kawalerii[7], na dodatek ciężkiej, strzegła granic państwa Medów na Wyżynie Irańskiej, jak i Babilonii aż po Morze Śródziemne. Babilończycy zdołali opanować miasta fenickie: Tyr i Sydon, zburzyć Jerozolimę w 586 p.n.e. (co spowodowało upadek Judy), a Żydów uprowadzić w niewolę, zwaną później niewolą babilońską. Kiaksares natomiast toczył nierostrzygniętą wojnę[8] na północnym zachodzie z królestwem Lidii, zdobywając władzę nad mieszkańcami królestwa Urartu (byli to przodkowie dzisiejszych Ormian) dzięki mediacji króla Bablilonii.
Obaj władcy umarli jednak krótko potem. Medią zaczął rządzić nieudolny i okrutny syn Kiaksaresa, Altiages, a w Babilonie tron objął syn Nabuchodonozora II, który jednak po dwóch latach został zamordowany wraz z całą rodziną w przewrocie pałacowym. Jego miejsce zajął Nabonid, który układał się z Cyrusem II, królem Anszanu, władcą Persów i wasalem Medów przeciw dotychczasowym sojusznikom Babilonu. Atak Cyrusa na Medię miał miejsce w 553 p.n.e. Już w pierwszej bitwie wojska przeciwnika pod wodzą Harpagosa, zausznika Altiagesa, przeszły na stronę Persów[9].
Ekbatana padła w 550 p.n.e. Trzy lata później Persowie opanowali całe terytorium Elamu i uczynili Suzę stolicą. Na północnym zachodzie przekroczyli rzekę Halys, będącą niegdyś granicą Medii i weszli do wschodniej Anatolii, będącej we władzy królestwa Lidii. Słynny z bogactwa król Lidii Krezus przegrał w 546 p.n.e. decydującą bitwę niedaleko swej stolicy, Sardes. Następnie Cyrus zajął greckie kolonie na wybrzeżu Azji Mniejszej. W latach 545 – 539 p.n.e. celem wypraw Cyrusa były ziemie od północnych brzegów Morza Kaspijskiego, gdzie podbił Saków, przez Baktrię (znaczna część dzisiejszego Afganistanu) aż do Indii i rzeki Syr-Daria. Ostatnim akcentem budowy perskiej potęgi było zdobycie Babilonu[10], rządzonego przez Baltazara, syna Nabonida. Działo się to w roku 539 p.n.e., w rok później Cyrus zezwolił Żydom na powrót do Palestyny, uwalniając z niewoli i obiecując pomoc w odbudowie świątyni Salomona[11]. Odrodzone państwo żydowskie weszło w skład imperium, także Syryjczycy i Fenicjanie uznali zwierzchnictwo Persji. Pozostało już tylko uciążliwe sąsiedztwo Massagetów, pasterzy z Azji Środkowej, w walce z którymi Cyrus poległ w 529 p.n.e.. Grobowiec twórcy perskiego imperium znajduje się w Pazargadach (od nazwy plemienia irańskiego), jednej ze stolic achemidzkich, gdzie niegdyś Cyrus pokonał Medów.
W ten oto sposób Cyrus II, którego nazwano Wielkim, stworzył niepodległe państwo perskie, które od razu stało się światową potęgą i zapoczątkowało dzieje specyficznej perskiej cywilizacji, której wpływy pozostawiły ślad obecny nawet we współczesnym świecie. Imperium perskie różniło się swoim charakterem od innych, wcześniejszych i późniejszych imperiów światowych, np. starożytnego Rzymu. W odróżnieniu od bezwzględnych Asyryjczyków, Cyrus miał litość dla pokonanych wrogów – darował życie Krezusowi, który potem stał się jego przyjacielem[12].
Persowie dokonywali podbojów nie tylko siłą militarną, lecz również za pomocą złożonych działań technicznych oraz dywersji, jak przy zdobyciu Babilonu, kiedy odwrócono bieg Eufratu. Wielką rolę odegrało korumpowanie przeciwnika, a także umiejętność zawierania układów z grupami nacisku w zdobywanych państwach. Finezyjna działalność wywiadu[13] stanowiła fundament perskiej potęgi na równi z liczną i nowoczesną armią. Również polityka wobec podbitych ludów była odmienna od asyryjskiej. Władca Persów nie tylko nie był tak okrutny, nie dokonywał masowych mordów ani wysiedleń, ale też pozostawiał prawodawstwo podbitych państw, zezwalał na swobodę kulturalną i religijną, ustanawiając jedynie perską władzę zwierzchnią i skuteczny, bo naśladowany później przez kolejnych władców Persji sposób zarządzania. Administracja perska umożliwiała sprawowanie nadzoru nad rozległym terytorium i była wzorem dla innych krajów. W ten sposób państwo Cyrusa stawało się wielokulturowe, następowała osmoza zwyczajów i wierzeń, co nadało stały kierunek rozwoju perskiej cywilizacji. Persja wchłaniała podbite ludy, dzięki czemu bogaciła się ekonomicznie, kulturowo, a nawet militarnie, gdyż liczne oddziały cudzoziemskie były ważnym elementem perskiej armii. Nic dziwnego, że na grobowcu tego władcy umieszczono napis: „Byłem przyjacielem mych wrogów”. Po zdobyciu Babilonu, w podzięce za pomoc w działaniach wywiadowczych, Persowie pozwolili tym Izraelitom, którzy nie zamierzali powrócić do ojczyzny, kontynuować dochodową działalność finansową. Żydzi wspierali kolejnych władców Persji zarówno ekonomicznie, jak i militarnie, poprzez usługi wywiadowcze. Tolerancja wobec wiary Izraelitów i ich szczególna pozycja była w czasach Achemenidów nienaruszona[14].
Również dalece później, po zislamizowaniu Persji, tolerancja dla mniejszości, zwłaszcza Żydów, istniała w dalszym ciągu. Było to możliwe dzięki perskiej tradycji wielokulturowości oraz wględnej tolerancji wyznawców islamu, uznającego „ludy Księgi” (chrześcijan i żydów) pod warunkiem opłacania niewysokiego podatku, zwanego haradż. Zresztą nawet w dzisiejszym Iranie istnieje największa w krajach muzułmańskich mniejszość żydowska, której przedstawiciel zasiada w irańskim parlamencie[15].
[1] Tenże władca jako pierwszy w historii wprowadził dworski protokół zabraniający poddanym oglądania swego króla.
[2] Por. Kazimierz Sidor, Bogowie magowie i nafta, Warszawa 1971, s. 30.
[3] Ibidem, s. 28.
[4] Perskie: Szusz – późniejsza stolica dynastii Achemenidów
[5] K. Sidor, op. cit., s. 31.
[6] Był on ojcem słynnego Nabuchodonozora II.
[7] W czasie wielkich migracji Ariowie sprowadzili ze sobą konia, wczesniej nieznanego na starożytnym Bliskim Wschodzie.
[8] Decydującą bitwę przerwano z powodu zaćmienia słońca: rzeka Halys, 585 r. p.n.e.
[9] Okoliczności tego wydarzenia i legenda dotycząca pochodzenia Cyrusa: zob. F. Machalski, op. cit., s. 33 i n.
[10] Ostatnie dni Babilonu relacjonuje Biblia. Zob. Biblia, przekład Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Bibilijnego, Warszawa 1975, Księga Daniela 5:1 – 30.
[11] Zob. K. Sidor, op.cit., s. 35.
[12] O tym i o śmierci Cyrusa: R. Kapuściński, Podróże…, s. 82 i n.
[13] Zob. K. Sidor, op.cit., s. 69.
[14] K. Sidor, op.cit., s. 56 i n.; zob. też: Biblia, Księga Estery.