Leszek Sykulski: “Moskwa – Trzeci Rzym” – zarys idei

Leszek Sykulski: “Moskwa – Trzeci Rzym” – zarys idei

Sobór_Wasyla_BlogoslawionegoCykl tematyczny: Rosyjska geopolityka, odc. 13.

dr Leszek Sykulski

Nie wam o losach Rosji wydawać sąd!

Niepojęte dla was jej przeznaczenia!

Jej – Wschód! Stamtąd miliony rąk

Wciąż wyciągają ku niej pokolenia […]

Miliony czekają carskiego słowa teraz,

Aby wreszcie Twój czas, Boże, się pełnił!

Zagrała trąba, wzbił się orzeł dwugłowy,

Idziemy na Carogród, zwycięży Rzym nowy!

Fiodor Dostojewski 

(tłum. Wacław Tkaczuk)

Na początku XVI wieku prawosławny mnich Filoteusz, pochodzący z Pskowa, sformułował ideę, zgodnie z którą, po upadku Cesarstwa Rzymskiego w 476 r. („Pierwszego Rzymu”) i Cesarstwa Bizantyńskiego w 1453 r. („Drugi Rzym”), najważniejszym ośrodkiem prawosławnej wiary stała się Moskwa. Stolica Wielkiego Księstwa Moskiewskiego miała tym samym przyjąć rolę „trzeciego Rzymu”, depozytariusza „prawdziwej wiary” i włączyć się w proces misyjny. W idei tej Rosja jawi się jako ziemia święta („Święta Ruś”), „Nowa Jerozolima”, której misją jest prowadzenie ludzkości do zbawienia. Mamy do czynienia ze swoistą soteriologią polityczną. Warto podkreślić, że samo pojęcie „święta Ruś” jest znacznie starsze i ma swoje korzenie w chrzcie przyjętym przez Ruś Kijowską w 988 r. od Bizancjum. Moskwa, jednocząc ziemie ruskie, stała się orędownikiem idei „Świętej Rusi”[1]. Filoteusz zaprezentował swoją koncepcję księciu Wasylowi III Rurykowiczowi, ojcu Iwana IV Groźnego. Pisał do niego: „dwa Rzymy upadły, trzeci stoi, czwartego nie będzie, gdyż twoje królestwo chrześcijańskie przez żadne inne nie zostanie zastąpione”[2].

Idea „Trzeciego Rzymu” trafiła na podatny grunt. Ojciec Wasyla III, Iwan III Srogi poślubił Zofię Paleolog, bratanicę ostatniego cesarza Bizancjum, Konstantyna XI Dragazesa, przyjmując jednocześnie tytuł cara Wszechrusi. Związki wschodniego chrześcijaństwa z tradycją rosyjską odtąd stały się głębsze, sięgając także do symboliki państwowej. Herbem państwa moskiewskiego stał się bizantyński dwugłowy orzeł, a ceremonia dworska została oparta na ceremoniale Cesarstwa Bizantyńskiego. Tradycja bizantyjska wpleciona w tradycję rosyjską, naznaczoną piętnem panowania mongolskiego, stała się odtąd nieodłączną cechą państwowości rosyjskiej. Rosyjskie prawosławie, wyrastało na glebie bizantyjskiej doktryny symfonii władz, wprowadzonej przez cesarza Justyniana. Zgodnie z nią zarówno kościół jak i państwo miały ze sobą koegzystować w harmonii i ściśle współdziałać. W Rosji wykształciła się swoista symbioza państwa i Cerkwi, sojusz „tronu i ołtarza”. Jak podkreśla Andrzej de Lazari, idea ta stała się „archetypem nacjonalizmu rosyjskiego” [3].

Początkowo sama idea Moskwy – Trzeciego Rzymu nie miała charakteru doktryny geopolitycznej w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, ani formy programu polityki zagranicznej. Jej celem była afirmacja wschodniego modelu chrześcijaństwa, propagowanie prawosławia jako jedynej prawowitej jego formy i zwalczanie „heretyckiego” Zachodu, na czele z papieżem. Z czasem idea ta stała się nieformalną częścią składową idei rosyjskiej i pretekstem ideologicznym do prowadzenia polityki ekspansywnej przez rosyjski ośrodek siły Omawiana idea stanowi jeden z nieodłącznych elementów rosyjskiej świadomości mocarstwowej, wyrażającej się m.in. misjonizmem religijnym[4].

Idee „Świętej Rusi” i „Moskwy – Trzeciego Rzymu” stały się zalążkiem propagowanej przez rosyjską Cerkiew koncepcji „Rosyjskiego Świata” (ros. Ruskij Mir). Zakłada ona jedność ludności prawosławnej i rosyjskojęzycznej bez względu na podziały państwowe. Ma to oparcie w koncepcji odrębnej cywilizacji rosyjskiej i wspólnoty dziejowej, kulturowej, językowej i religijnej. Moskwa przyznaje sobie prawo do politycznej i religijnej zwierzchności nad tą ludnością, także poza formalnymi granicami Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z koncepcją „Rosyjskiego Świata”, np. Ukraina stanowi terytorium kanoniczne Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, mające swoje źródło w idei „Świętej Rusi”. Koncepcja „Rosyjskiego Świata” to de facto doktryna geopolityczna, dająca ideologiczną legitymizację ingerencji Moskwy na obszarze postsowieckim[5].

 

 


[1] Por. M. Soska, Za Świętą Ruś. Współczesny nacjonalizm rosyjski – zarys ideologii, Warszawa 2009, s. 89-91; M. Ławreszuk, Prawosławie wobec tendencji nacjonalistycznych i etnofiletystycznych, Warszawa 2000, s. 142-144.

[2] S. Szostakiewicz, Święta Ruś i Trzeci Rzym, „Fronda” 1998, nr 11/12.

[3] A. Nikolin, Cerkow i gosudarstwo. Istorija prawowych otnoszenij, Moskwa 1997, s. 278; A. de Lazari, Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem? Studia o nacjonalizmie rosyjskim, Katowice 1995, s. 9-10.

[4] Por. A. de Lazari, Czy Moskwa będzie Trzecim Rzymem…, s. 5-6; J. H. Billington, Ikona i topór. Historia kultury rosyjskiej. Kraków 2008, s. 52-58; N. V. Riasanovsky, M. D. Steinberg, Historia Rosji, Kraków 2009, s. 128-130. 

[5] Por. M. Menkiszak, Doktryna Putina: Tworzenie koncepcyjnych podstaw rosyjskiej dominacji na obszarze postradzieckim, „Komentarze OSW”, 27.03.2014; K. Jarzyńska, Ukraińska gra patriarchy Cyryla, „Komentarze OSW”, 14.08.2014.

Fot. Wikimedia Commons

Komentarze

komentarze

Powrót na górę