Natalia Wojtowicz: Geopolityka energii Unii Europejskiej

Natalia Wojtowicz: Geopolityka energii Unii Europejskiej
EnergyNatalia Wojtowicz
 
Wraz ze wzrostem znaczenia surowców energetycznych zaczęto opisywać zjawisko geopolityki energii – bezpośredniego uzależnienia dobrobytu jednostki od dostępności paliw. Zabezpieczenie dostaw energetycznych stało się warunkiem koniecznym do rozwoju państwa. Zagadnienie zależności Unii Europejskiej od dostaw energii z państw trzecich jest powiązane z problemem zapewnienia koniecznej ilości energii do poziomu optymalnego dla wzrostu gospodarczego. Należy rozważyć geopolitykę energii Unii Europejskiej zarówno w kontekście dalszej integracji wspólnotowych stosunków handlowych, jak i zewnętrznego wymiaru polityki energetycznej.
 
Regulacja rynku surowców leżała u podstaw budowy Unii Europejskiej, jednak nadal nie doprowadzono do utworzenia wspólnego rynku energetycznego. Protoplastą unijnej przestrzeni gospodarczej były organizacje zabezpieczające równowagę nośników energii. Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz EUROATOM stworzone w latach 60. ubiegłego wieku dowodzą doniosłego znaczenia wspólnego rynku energetycznego dla rozwoju Europy. Podstawy prawne polityki energetycznej umieszczono wśród zapisów regulujących funkcjonowanie Unii Europejskiej.
 
Priorytetowe cele polityki energetycznej określono w 194. artykule Traktatu Lizbońskiego: bezpieczeństwo dostaw, konkurencyjność, zrównoważenie. Jednak formalne zapisy nie obligują państw wspólnoty do podjęcia konkretnych działań. Statystyki zależności państw unijnych od importu energii nie odzwierciedlają priorytetyzacji polityki energetycznej.
 
Uzależnienie od zewnętrznych dostaw surowców energetycznych
Najnowsze dostępne dane pochodzące z 2011. roku wskazują, że państwa czlonkowskie Unii Europejskiej produkują zaledwie 48% zużywanej energii, zaś zależność od importu ropy osiągnęła 83,5%, a uzależnienie od dostarczanego gazu 64,2%. Produkcja własna nośników energii jest zróżnicowana i nie zapewnia stabilności dostaw. 
 
Ilość energii produkowanej przez poszczególne państwa przedstawia rysunek nr 1:
Rys.1
Rysunek nr 1
 
Zróżnicowanie produkcji energii w państwach unijnych powoduje różny poziom zależności oraz struktury rynków energetycznych. Zatem strategia europejska musi być dostosowana do potrzeb wszystkich członków wspólnoty i uwzględniać stosunek produkcji do konsumpcji.
Zasadniczym wyzwaniem w przełamaniu zależności od zewnętrznych dostaw jest zwiększenie produkcji europejskiej w stosunku do zapotrzebowania na energię. Deficyt wymusza na państwach członkowskich uzależnienie od importu surowców energetycznych.
 
 
Proporcje konsumpcji i wytwarzanej energii obrazuje następujący wykres: 
Rys.2Wykres nr 1
 
Rosnąca różnica między wytwarzaną energią i konsumpcją w krajach europejskich prowadzi do konieczności zwiększania dostaw z zewnętrznych źródeł. Jeżeli obecny trend się utrzyma, Unia Europejska będzie musiała zmierzyć się z większościowym udziałem dostaw zagranicznych na rynku Europy. Prognozy Komisji Europejskiej zakładają wzrost zależności od importu energii z 50% do 65% do 2030 roku. 
 
Zależność państw Unii Europejskiej od dostaw zewnętrznych jest zróżnicowana. Malta polega w 100% na imporcie energii, zaś Dania jest obecnie eksporterem. Rozpiętość uzależnienia od dostaw energii z państw trzecich waha się od wartości ujemnych do braku produkcji własnej i całkowitej regulacji zapotrzebowania poprzez import.
 
Rys.3
Zakres uzależnienia państw unijnych od dostarczanej energii ilustruje rysunek nr 2: 
Rysunek nr 2
 
Aspektem łagodzącym problem uzależnienia państw Unii Europejskiej od zewnętrznych dostaw energii jest zjawisko wzajemnej zależności. Rosja jest największym eksporterem energii do państw członkowskich, realizując 42% dostaw ropy oraz 29% dostaw gazu. Przekłada się to jednak  odpowiednio na 49% i 46% całkowitego handlu rosyjską energią. Europa jest zatem największym odbiorcą i budżet Federacji Rosyjskiej jest w znacznym stopniu finansowany z zysków z wymiany energetycznej. Problemem zależności od dostaw Gazpromu są przeszłe incydenty odcięcia dostaw Ukrainie i w konsekwencji państwom korzystającym z gazociągu Drużba. 
 
Istotnym czynnikiem stabilizującym dostawy do krajów Unii byłoby zatem rzeczywiste urynkowienie europejskiej wymiany energetycznej. Wciąż nie osiągniętym celem jest także stworzenie jednolitego rynku energetycznego, chroniącego poszczególne państwa przed naciskiem ze strony państw trzecich. Zjawisko zależności od zewnętrznych dostaw nośników energii opiera się na niedostatku produkcji własnej oraz braku zapewnienia bezpieczeństwa dostaw. Ogromną rolę w tym procesie odgrywa struktura zużycia nośników energii w Unii Europejskiej.
 
Struktura rynku energetycznego i strategia jej zmiany
Struktura zużycia nośników energii zaprezentowana na poniższym wykresie dowodzi większościowego udziału gazu ziemnego i ropy naftowej na rynku europejskim. Jedynymi stałymi źródłami energii, które nie są uzależnione od zewnętrznych dostaw są energia atomowa oraz energia ze źródeł odnawialnych. 
 
 
 Wykres nr 2
Rys.4
 
Założenia strategii unijnej wobec zmiany struktury zużywanej energii przedstawiono w perspektywie celów zakładanych na rok 2020 oraz 2050. Pierwszy ze wspomnianych dokumentów jako najważniejsze wskaźniki polityki energetycznej stawia wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych w konsumpcji o 20% oraz podniesienie wydajności energii. Raport przestrzega, że cena porażki byłaby zbyt wysoka, jeżeli Unia Europejska nie zdoła podnieść stopnia niezależności energetycznej. Aby udało się osiągnąć tą wytyczną zaleca się pięć podstawowych mechanizmów: budowa zintegrowanego rynku energetycznego, wzrost wydajności energetycznej, zwiększenie praw konsumenta i większe bezpieczeństwo energii, inwestycje w technologie i innowacje oraz umocnienie zewnętrznego wymiaru europejskiego rynku energetycznego. Założenia te prawdopodobnie pozwoliłyby na zmniejszenie zależności od zewnętrznych dostaw energii, jednak nie wsparto ich komplementarnym programem działania, ani prawnymi porozumieniami dotyczącymi stworzenia wspólnego rynku energetycznego.
 
Strategia unijna, która przedstawia cele polityki energetycznej do 2050 roku także opiera się o założenia teoretyczne, choć w odmiennym kształcie. Priorytetem państw członkowskich ma być zatem konkurencyjność, bezpieczeństwo oraz bezemisyjność. O ile pierwsze dwa punkty są zbieżne z omawianymi dotychczas problemami zależności od dostaw zewnętrznych, o tyle bezemisyjność powinna była zostać umieszczona w założeniach strategii ochrony środowiska. W tym dokumencie także nie znajdziemy rzeczywistych propozycji rozwiązań uzależnienia energetycznego. Poza brakiem konkretnych rozwiązań, nie sprecyzowano także głównego kierunku działań jakie powinno podjąć się zarówno na szczeblu unijnym, jak i państwowym. Należy wskazać na prognozowany kształt rynku i konieczne kroki do adaptacji Unii Europejskiej do nowej struktury bilansu energetycznego.
 
Obecnie dostępne prognozy dotyczące przyszłości produkcji poszczególnych nośników energii wskazują na znaczny wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych(wykres nr 2). Dominacja tego elementu oznacza, że strategia unijna powinna silnie opierać się o dofinansowanie nowych technologii produkcyjnych. Wśród założeń obu dokumentów nie umieszczono również funduszy dla krajów, których gospodarki są najsilniej uzależnione i posiadają najmniejszy udział w wytwarzaniu energii ze źródeł odnawialnych. Podstawowym celem, który powinien być określony jako priorytet polityki energetycznej Unii Europejskiej jest zatem zmiana struktury rynku oraz zwiększenie samowystarczalności poszczególnych państw. Zależność od dostaw zewnętrznych można także zmniejszyć poprzez poszukiwanie nowych partnerów handlowych, jednak inicjatywa powinna zostać podjęta na szczeblu unijnym – budżety krajowe nie są w stanie pokryć kosztów tworzenia nowych połączeń energetycznych. Biorąc pod uwagę prognozy wzrostu udziału energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych należy skupić wysiłki na budowaniu środków jej wytwarzania. 
 
Przewidywany kształt produkcji energii do 2050 roku ilustruje wykres nr 3:  
Rys.5
 Wykres nr 3
Prognoza przedstawia także dużą różnorodność źródeł wykorzystywanej energii. Z tego punktu widzenia istotna jest dywersyfikacja dostaw surowców energetycznych.
 
Dywersyfikacja źródeł energii w państwach Unii Europejskiej
Oprócz rozwoju produkcji krajowej energii należy zadbać o nowe szlaki przesyłowe, ubezpieczające alternatywne porozumienia w sprawie importu deficytowych nośników energetycznych.
 
Wśród dotychczasowych partnerów handlowych największy udział w rynku posiada: Federacja Rosyjska, Norwegia i Algieria. Z punktu widzenia bezpieczeństwa dostaw energii najważniejszym wyzwaniem jest zmniejszenie zależności Europy od dostaw rosyjskich. Jest to spowodowane wykorzystaniem pozycji monopolisty do nacisków politycznych na kraje Europy środkowo-wschodniej. 
 
Istnieje szereg inicjatyw mogących wprowadzić alternatywne szlaki przesyłowe do państw Unii Europejskiej: 
  • Budowa TANAP(Trans-Anatolian pipeline) ma zostać ukończona w 2018. roku. Gazociąg będzie przesyłał gaz azerski z dna morza Kaspijskiego do Europy. Rezerwy pola Szah Deniz II szacowane są na ponad trylion metrów sześciennych(dla porównania eksport rosyjski sięga obecnie 140 miliardów metrów sześciennych gazu rocznie). Trasa gazociągu będzie prowadzić przez Turcję i Albanię do Grecji oraz Włoch.
  • Rozbudowa ropociągu Baku-Tbilisi-Cejlon w kierunku europejskim. Przepustowość ropociągu sięga miliona baryłek ropy dziennie. Dołączenie do tej sieci przesyłowej wymagałoby jednak wysokonakładowej inwestycji.
  • Producenci północnoafrykańscy- Mali, Nigeria, Algieria. Bezpieczeństwo wewnętrzne w wymienionych państwach jest obecnie na tyle zachwiane, że nie mogą one zapewnić gwarancji regularnych dostaw surowców energetycznych, jednak posiadają duży potencjał eksportowy.
  • Projekt DeserTEC. Zakłada on budowę elektrowni słonecznych i wiatrowych na terenie afrykańskich pustyń. Jest to jeszcze początkująca inicjatywa, ale szacuje się, że do 2050 roku mogłaby stanowić największy kompleks energetyczny na świecie.
  • Wydobycie gazu łupkowego. Jest to wciąż forma energii budząca kontrowersje wśród przedstawicieli Parlamentu Europejskiego. W zależności od ich decyzji w sprawie rezolucji zaostrzającej wymogi ekologiczne, które będą musieli spełnić przyszli producenci, okaże się, czy w perspektywie czasowej będzie to proces opłacalny. Wydobycie podniosłoby znacznie poziom samowystarczalności europejskiej.
  • Rozwój sieci gazoportów LNG. W Unii Europejskiej dynamicznie rośnie liczba jednostek zdolnych przyjmować LNG. W czerwcu 2013 roku zanotowano 19 operujących, 9 w budowie(w tym w Świnoujściu) i aż 29 projektów mających rozpocząć się od 2014. roku. Budowa gazoportów otwiera możliwość eksportu gazu z całego świata. Polityka energetyczna Japonii w ogromnej mierze opiera się na użyciu gazoportów i kontraktowaniu najniższych dostępnych cen. Rozpoczęcie sprowadzania gazu od wcześniej niedostępnych producentów będzie miało pozytywny wpływ na urynkowienie handlu energią w Europie.
 
Dywersyfikacja dostaw energii jest jednak środkiem przenoszącym zależność od importu na innego producenta. Jedynym trwałym rozwiązaniem jest zwiększenie produkcji państw członkowskich do poziomu samowystarczalności. Jest to także silnie uzasadnione rosnącymi  cenami energii na rynkach światowych. Szczególny nacisk powinien być nałożony na rozwój odnawialnych źródeł energii, ze względu na prognozowany wzrost ich udziału w rynku energetycznym.
 
Globalne warunki rozwoju zmieniły się w dostatecznym stopniu, by rozpatrywać energię w kategorii geopolityki. Bezpośredni związek między prosperowaniem gospodarki, a dostępem do taniej i bezpiecznej energii jest niepodważalny. Unia Europejska musi podjąć zdecydowane kroki, by wyróżniać się w nowym rodzaju rywalizacji.
 
Zależność Unii Europejskiej od zewnętrznych dostaw surowców energetycznych jest w dużej części uwarunkowana strukturą zużycia nośników energii, niedostateczną produkcją własną i zbyt powolną dywersyfikacją źródeł importu. Jedynie dostosowanie polityki energetycznej do zmieniającego się rynku surowcowego może zapewnić dostateczny poziom nasycenia gospodarki energią w przyszłości. 
 
Rozwiązaniem problemu uzależnienia od importu z państw trzecich jest wzrost poziomu produkcji własnej(z naciskiem na źródła odnawialnej energii, mającej zwiększać swój udział w rynku) lub inwestycje wspierające nowe szlaki przesyłowe do Europy. Założenia strategii unijnej nie zawierają żadnych konstruktywnych inicjatyw, jedynie teoretyczny zapis możliwości usprawnienia rynku. W celu rozpoczęcia efektywnego i trwałego procesu uniezależniania państw Unii Europejskiej od importu energii z państw trzecich należy wdrożyć rzeczywisty wysiłek w postaci ram prawnych zintegrowanego rynku energetycznego oraz poprawy jego struktury.
 
Bibliografia: 
Tricarico A., Gerebizza E."Beyond our borders: A critique of the external dimension of the energy EU energy policy and its financing mechanisms." Wyd. CRBM- Mani Tese, 2012.
Favennec J.P., "The geopolitics of energy." Editions Technip, Paris, 2011
????????-???????? ?., "??????? ?????????????? ??????????? ????????? ??????" International Trends, 32/2013
Wojtowicz N., "Niebieskie paliwo kaspijskie motorem zmian  na europejskim rynku energetycznym."http://blogcim.wordpress.com/2013/08/19/niebieskie-paliwo-kaspijskie-motorem-zmian-na-europejskim-rynku-energetycznym/ [dostęp z dn.20.10.2013]
 
Dokumenty: 
? Energy 2020 A strategy for competitive, sustainable and secure energy- communication from the commission to the european parliament, the council, the european economic and social committee and the committee of the regions {sec(2010) 1346}
? Europe's Energy Position: Markets and Supply. Market's Observatory for Energy, 2010
? Energy Markets of the European Union, Publications Office of European Union, Luxemburg, 2012
? Energy Roadmap 2050, European Comission, Publications Office of the European Union, Luxemburg, 2012
 
Wykaz rysunków:
Rysunek nr 1. Produkcja energii w państwach Unii Europejskiej.
Rysunek nr 2. Zależność od zewnętrznych dostaw energii wyrażona w udziale procentowym importu w stosunku do konsumpcji krajowej.
 
Wykaz wykresów: 
Wykres nr 1. Produkcja i konsumpcja energii w Unii Europejskiej.
Wykres nr 2. Struktura rynku energetycznego Unii Europejskiej.
Wykres nr 3. Struktura produkcji energii na świecie do 2050.
 

Źródło: Mateusz Hudzikowski, Andrzej Zapałowski, Studia wschodnie: polityka, gospodarka, bezpieczeństwo, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2014.

Print Friendly, PDF & Email

Komentarze

komentarze

Powrót na górę