Jan-Victor Landowski: Carlo Jean – Geopolityka. Recenzja

Jan-Victor Landowski

Recenzja: Carlo Jean, Geopolityka, Wydawnictwo Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2007, ss. 391,  przeł. Tomasz Orłowski, Justyna Pawłowska.

Carlo Jean to włoski specjalista z zakresu geopolityki i geostrategii. Jest absolwentem Akademii Wojskowej w Modenie oraz włoskiej i francuskiej szkoły wojennej, dowódcą wojskowym, wykładowcą akademickim. Zajmuje się geopolityką w zakresie zarówno teoretycznym, jak i praktycznym. Liczne prace naukowe z dziedziny stosunków międzynarodowych, strategii i logistyki doprowadziły go na stanowisko prezesa Centrum Wyższych Studiów Obrony Sztabu Generalnego. W latach dziewięćdziesiątych był członkiem grupy konsultacyjnej włoskiego MSZ oraz doradcą wojskowym prezydenta Republiki za kadencji Francesca Cossigi. Jednym z dzieł Carlo Jean jest „Geopolityka”. Pozycja ta wydana została w 1995 jako włoski podręcznik geopolityki. Polskie wydanie dzieła Carlo Jean posiada dwa dodatkowe rozdziały Tomasza Orłowskiego, tematycznie związane z Europą Środkowo-Wschodnią. Część napisana przez samego Carlo Jean składa się z dziesięciu rozdziałów, w których omawiane są podstawowe zagadnienia z dziedziny geopolityki: znaczenie terminów, podstawowe teorie, czynniki i metody itd.  

We wprowadzeniu do „Geopolityki” Tomasz Orłowski omawia problem z zakresu teorii nauk politycznych. Już na pierwszych stronach odmawia geopolityce prawa do bycia osobną nauką. Zastosowane przez niego wyjaśnienie jest nieprecyzyjne, wymaga dalszego poszukiwania informacji. Czytelnik musi sięgnąć do innych publikacji by uzyskać satysfakcjonującą wiedzę. Przykładowo, Jacek Czaputowicz w publikacji Teorie Stosunków Międzynarodowych również wskazuje, że geopolityka nie powinna być uznawana za osobną naukę, lecz zawarte przez niego argumentacje pozwalają wstępnie zorientować się w tematyce.[1]

Orłowski uważa, że geopolityka nie jest w stanie odkrywać prawidłowości, zarzuca jej brak wartości heurystycznych. I tu znowu pojawia się problem z wyjaśnieniem. Orłowski zarzuca geopolityce brak jednolitego stanowiska w sprawie wyższości potęg, kontynentalnej czy morskiej, przywołując zderzenie potęgi morskiej Wielkiej Brytanii i kontynentalnej Rosji przeciwko kontynentalnym Niemcom w czasie II wojny światowej. Podany przykład wydaje się jednak zbyt wąsko omówiony. Istnieje możliwość złego odbioru podanych informacji przez czytelnika. Ponadto, argumentacja o braku możliwości odkrywania prawidłowości pogrążałaby wszystkie nauki społeczne.

Tomasz Orłowski wskazuje jednak na dość ciekawą, może i najistotniejszą wartość tego dzieła. Po pierwsze, książka ta jest włoskim podręcznikiem akademickim. Włosi nie posiadają tak znaczących przedstawicieli nauk politycznych jak Amerykanie, Rosjanie, Niemcy itd. Po drugie, są krajem mało znaczącym na arenie międzynarodowej, w  Unii Europejskiej również odgrywają drugorzędną rolę. Nie mają możliwości prowadzenia polityki na skalę globalną. Ten aspekt łączy Włochy z Polską, przez co książka ta staje się zdecydowanie bardziej interesująca dla polskiego czytelnika.

Carlo Jean w pierwszym rozdziale omawia definicje i istotę geopolityki. W ciekawy sposób przedstawia podstawowe problemy. Omawia różnicę pomiędzy geopolityką współczesną i tradycyjną, pokazuje zmiany, które nastąpiły w tej dziedzinie. W kolejnym rozdziale wskazuje, jakie znaczenie ma geopolityka i jakie zadania przed nią stoją. Przedstawia geopolitykę jako szczególne podejście do polityki, wskazując na różnice w metodach badawczych i teorii. Podkreśla, iż istotą geopolityki nie jest przewidywanie ani opisywanie sceny, areny politycznej, lecz „[…]wyodrębnienie interesów i celów konkretnego  podmiotu politycznego, zależnych od poziomu jego siły i swobody działania spośród wielu możliwości przy uwzględnieniu interakcji, w które wchodzi on z innymi czynnikami operującymi na tym samym terytorium, a także reakcji środowiska międzynarodowego.”[2]

Dalej wskazuje na jeszcze jeden istotny element:  w geopolityce istotne są zarówno teorie normatywistyczne, jak i behawioralne. Obie teorie służą do określenia konkretnych wyborów. Autor nie wchodzi w dyskusje z zakresu teorii polityki, a jedynie w prosty sposób przedstawia powyższe zagadnienia. Dalej opisuje różnicę pomiędzy podstawowymi pojęciami jak np. geopolityka i geografia polityczna. Cały ten rozdział daje jasne i przejrzyste spojrzenie na dyscyplinę, będąc dobrym wstępem do dalszych rozważań.

 W drugim rozdziale Jean porusza wybrane teorie i ich przedstawicieli. Omawia Ratzela, Kjelléna, Mackindera, Haushoffera i inne wybitne postacie geopolityki. Dzieli i przedstawia te osobistości w zależności od ich znaczenia i zakresu omawianych koncepcji. W poszczególnych podrozdziałach konfrontuje ze sobą omawiane postacie, na przykładzie zderzenia protoplastów geopolityki Ratzela i Kjellén. Kolejne rozdziały omawiają aktorów i ich interesy, a także znaczenie organizacji, kultury i technologii.

Dalsza część jest poświęcona czynnikom i metodom. Niestety, tak jak w większości podręczników, autor poprzestał na wymienieniu tych czynników, bez rozwinięcia problemu. Ten suchy opis powoduje uczucie niedosytu u czytelnika.

W następnych rozdziałach omawiane są już konkretne zagadnienia tematyczne, wybrane przez autora. Omawia on znaczenie geostrategii i sił zbrojnych, geoekonomię i wojny ekonomiczne, znaczenie geopolityki po zimnej wojnie i geopolitykę regionalną, scenariusze światowe. Autor porusza ciekawe tematy, przedstawiając je z perspektywy Włoch (co ma, jak wspomniano na początku, interesujący kontekst dla polskiego odbiorcy, lecz jednocześnie spore ograniczenia).  Przedstawia blok cywilizacji zachodniej razem z cywilizacją prawosławną i japońską, które muszą stawić czoła zagrożeniom trzeciego świata. Jean wydaje się zapominać, iż w samej Unii Europejskiej istnieje taka rozbieżność interesów, powodów do konfliktów (wewnętrznych i zewnętrznych).

Europa jako twór nie jest jednolita, idealnie zintegrowana. Także różnica w poczuciu bezpieczeństwa pomiędzy Europą Zachodnią i Europą Wschodnią jest diametralna. Dla Europy Zachodniej zagrożenie stanowi napływ imigrantów, wycofanie się USA. Dla Europy Wschodniej zagrożenie nadal leży na Wschodzie. Znaczenie ma też wycofywanie się Stanów Zjednoczonych i przenoszenie ich zainteresowania na rejon Pacyfiku. Problemy targające państwami Europy Zachodniej związane są z problemami wewnętrznymi. Wschodnia część Europy nadal odczuwa zagrożenie wynikające z bliskiego położenia względem Rosji.

Autor wskazuje, że Państwa Europy Zachodniej nie mają żadnego zagrożenia, powinny więc działać w celu stworzenia systemu antywojennego oraz rozwijać się w kierunku ekonomicznym, by móc opierać się wzrostowi znaczenia Azji Południowo-Wschodniej. Tego typu hipoteza wydaje się być dość groźna. Państwo, instytucja, która przestaje odczuwać bezpośrednie zagrożenie może stać się łatwym celem dla innego podmiotu. Wszystkie liczące się imperia posiadały znaczące możliwości militarne, nie tylko w celu ekspansji terytorialnej, ale też w celu obrony swoich ekonomicznych interesów. Współczesnym przykładem są Stany Zjednoczone. Tym samym kierowało się imperium brytyjskie i tym samy kierują się nowi znaczący gracze na arenie międzynarodowej (np. Chiny). Możliwości militarne są nadal w wielu kwestiach istotnym czynnikiem.

Ostatni rozdział poświęcony jest geopolityce polskiej. Napisany został, tak jak wstęp, przez Tomasza Orłowskiego. Biorąc pod uwagę fakt, iż książka została opracowana przez Włocha, część poświęcona Polsce jest miłym zaskoczeniem. Rozdział ten zawiera krótki opis najistotniejszych zagadnień. Orłowski rozpoczynając od  podstawowych założeń i opisu granic, idzie następnie w kierunku koncepcji. Niestety w tych koncepcjach skupia się na konfrontacji Dmowskiego z Piłsudskim, omijając innych istotnych przedstawicieli polskiej myśli. Zważywszy na ograniczoną objętość dzieła, zredukowanie przykładów polskich myślicieli wydaje się być uzasadnione, zastanawia jednak taki, a nie inny dobór postaci.

Książka Carlo Jean jest podręcznikiem akademickim. Książkę można podzielić na dwie części pod względem dobranej tematyki. Pierwsza część traktuje o podstawach, poruszanych w większości  opracowań, jak metodologia, przedstawiciele i najistotniejsze koncepcje. Druga część opisuje już współczesną problematykę, jest raczej opracowaniem dotyczącej praktycznej strony polityki międzynarodowej. Omawiane tematy mogą być interesujące dla osoby zaczynającej swoją przygodę z geopolityką, jednak większość informacji jest opisana zbyt ogólnie i szczątkowo, w sposób nie ułatwiający dokładniejszego zgłębienia tematu.  W książce tej autor porusza zbyt wiele wątków, nie skupiając się tak naprawdę na żadnym z nich.

Geopolityka C. Jeana jest pozycją obowiązkową dla znawców tematu i badaczy polityki globalnej. Należy jednak podejść do niej z dużą ostrożnością i wyciągnąć samodzielne wnioski z licznych niedociągnięć popełnionych przez autora. Jako podręcznik akademicki pozycja ta ma zbyt wiele braków. Nadaje się natomiast na lekturę uzupełniającą, pokazującą oryginalne spojrzenie na geopolitykę.