dr Gaweł Strządała
STUDNICKI-GIZBERT WŁADYSŁAW, pseud. Karol, Veto, Wojnicki (ur. 3 XI 1867 w Dyneburgu, zm. 10 I 1953 w Londynie) – pisarz polit., ekonomista i działacz niepodległościowy.
S. pochodził ze szlach. rodziny kresowej; oboje rodzice brali udział w powstaniu styczniowym; atmosfera domu rodzinnego oraz literatura romant. zwróciły jego uwagę na sprawę nar., budząc także wrogi stosunek do carskiej Rosji; jako przedstawiciel pokolenia “niepokornych” początkowo był także pod wpływem ® socjalizmu “o zabarwieniu ros.”; 1887 przybył do Warszawy, gdzie wraz z kolegami ze Szkoły Handl. im. Kronenberga podjął próbę organizowania tajnych wykładów dla robotników; po połączeniu się “kółka Kulczyckiego” z grupą Marcina Kasprzaka powstał tzw. II Proletariat, również o charakterze internacjonalistycznym, którego S. był jednym z najaktywniejszych działaczy; po jego rozbiciu przez władze carskie S. aresztowano jako pierwszego 7 XI 1888 i osadzono na 8 miesięcy w Cytadeli warsz., a nast. odesłano do Dyneburga, gdzie przebywał pod nadzorem policyjnym; z tego okresu pochodzą jego pierwsze próby publicystyczne na łamach warsz. “Głosu”; następnie S. został zesłany na Syberię Wsch. do okręgu minusińskiego, gdzie spędził 6 lat; pobyt na Syberii wykorzystał do studiowania stosunków ekonom. i społ. tego regionu, czego owocem po powrocie z zesłania była pierwsza jego książka Współczesna Syberia (Kraków 1897).
Jesienią 1897 S. wstąpił do ® Pol. Partii Socjalist. i został członkiem Związku Zagranicznego Socjalistów Pol.; na IV zjeździe ZZSP został wybrany na członka Centralizacji; powierzono mu także funkcję zastępcy redaktora naczelnego “Przedświtu”; pobyt na Zachodzie (Wielka Brytania, Niemcy, Szwajcaria) owocował także licznymi pracami teor., jak: Wykład ekonomii politycznej. Podręcznik dla uniwersytetów ludowych i samouków (Kraków 1900) i Wyodrębnienie Galicji (Lwów 1901); oba te dzieła, a także publicystyka na łamach pism: “Przedświt”, “Naprzód”, “Krytyka” i “Gazeta Robotnicza”, poróżniły go ze środowiskami socjalist., gdyż S. chciał nadać socjalizmowi kierunek nar. i dążył do współpracy PPS z ® Ligą Nar.; analiza stosunków ekonom. Szwajcarii spowodowała też u niego erozję wielu dogmatów marksistowskich, zwł. tezy o międzynar. solidarności proletariatu, którą nazwał “konwencjonalnym kłamstwem”; zdaniem S. to nie kapitaliści są gł. antagonistami robotników, którzy obawiają się napływu tańszej siły roboczej z krajów biedniejszych i chcą zamykać granice; koncepcja wyodrębnienia Galicji nie spodobała się z kolei socjalistom zaboru austr. z I. ® Daszyńskim na czele; po rozejściu się dróg S. z ruchem socjalist. 1900 ideę wyodrębnienia Galicji przyjęli jako swój program ludowcy, do których S. wstąpił na początku wieku (wcześniej pisywał do ich organu “Kurier Lwowski”); w tym samym roku S. opuścił jednak Stronnictwo Lud. z powodu poparcia przez nie strajku rolnego w Galicji, organizowanego przez Rusinów; zbliżył się wówczas do Nar. Demokracji i jej galicyjskiego organu “Słowo Pol.”; będąc już wówczas zdeklarowanym nacjonalistą, nie wchodził jednak formalnie do struktur LN; wyjaśnienie dlaczego “przechodził partyi tak wiele” dał w książce Od socjalizmu do nacjonalizmu (Lwów 1904); wraz z wybuchem wojny ros.-jap. – wcześniej niż władze PPS – wystosował memoriał do rządu jap. w sprawie utworzenia Legionu Pol. z ochotników pol. rekrutowanych z USA.
Kiedy S. przystał do Nar. Demokracji, ta akurat przechodziła na pozycje ugodowe wobec Rosji, co dla niego było nie do przyjęcia; za jego przyczyną od endecji oderwał się Nar. Związek Robotniczy; jego niepodległościową i antyros. linię popierała także część młodzieży nar. z Galicji; po wybuchu rewolucji 1905 S. wyjechał do zaboru ros., gdzie na łamach “Narodu i Państwa” oraz “Votum Separatum” krytykował posłów z Koła Pol. w Dumie Państw. za uległość wobec Rosji; ponieważ w tym czasie PPS podzieliła się na Lewicę i niepodległościową Frakcję Rewolucyjną pod przywództwem J. ® Piłsudskiego, S. zbliżył się do tej drugiej, ale nie został jej członkiem; najobszerniejsze z jego dzieł – Sprawa polska (Poznań 1910) – było manifestem irredentyzmu, wymierzonym w Rosję jako gł. sprawcę rozbiorów i zaborcę 2/3 terytorium Polski przedrozbiorowej; jako obszar przyszłego powstania – po przewidywanym wybuchu wojny między państwami centralnymi a Rosją – wskazywał Królestwo Pol., a jako jego bazę – Galicję; 1912 uczestniczył w zjeździe irredentystów w Zakopanem, na którym powołano Pol. Skarb Wojsk.; jako przedstawiciel PSW brał udział w posiedzeniu założycielskim Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych; wysyłał memoriały do władz austro-węgierskich, propagujące wojnę z Rosją i utworzenie pod berłem dynastii habsburskiej trialistycznej monarchii austro-węgiersko-polskiej (człon pol. miał być utworzony z Galicji i odwojowanego zaboru ros.) i napisał Wskazania polityczne irredentysty polskiego (1913).
Po wybuchu I wojny świat. S. udał się do Krakowa; po wyzwoleniu z rąk ros. Częstochowy organizował tam werbunek do Legionów; nast. propagował sprawę pol. na Węgrzech, w Rumunii i Szwajcarii, skąd przybył do zajętej przez Niemców VIII 1915 Warszawy; będąc pod wrażeniem sukcesów oręża niem. zerwał z austr. koncepcją rozwiązania sprawy pol., opowiadając się za ścisłą współpracą z Rzeszą Niem. w dochodzeniu do niepodległości; wraz z Zygmuntem Makowieckim i Tadeuszem Grużewskim założył Klub Państwowców Pol., który był najbardziej proniem. ugrupowaniem w ramach obozu aktywistycznego; prócz oddziaływania na społeczeństwo pol., S. chciał także wpływać na elity niem.; w tym celu napisał książkę: Die Umgestaltung Mittel-Europa’s durch den gegenwartigen Krieg. Die Polenfrage in ihrer internationalen Bedeutung (Wien 1915), w której pojęcie “Mitteleuropa” zostało użyte kilka miesięcy wcześniej niż u Friedricha Naumanna – autora głośnej książki Mittelleuropa Berlin 1915 ; ogłosił też Szkice polityczne z zakresu polityki międzynarodowej (Warszawa 1917); V 1916 S. odbył rozmowę z generał-gubernatorem Królestwa Pol. Hansem von Beselerem, proponując mu utworzenie niepodległej Polski, będącej dla Niemiec państwem buforem oddzielającym je od Rosji; wsch. granicę Polski postulował na Dźwinie i Berezynie, natomiast zach. wzdłuż przedwojennej granicy niem.- ros.; Galicja miała chwilowo pozostać przy Austrii, jednak S. brał pod uwagę możliwość przyłączenie niemieckojęz. części Austrii do Rzeszy i jednoczesny powrót Galicji do Polski; po proklamowaniu Aktu 5 listopada 1916 S. wszedł w skład powołanej przez okupantów Tymczasowej Rady Stanu; od tego czasu znalazł się jednak w całkowitej izolacji od społeczeństwa pol. z powodu swojej bezwarunkowo proniem. koncepcji odbudowywania pol. państwowości i armii.
Po 1918 zajmował się gł. publicystyką i nie piastował eksponowanych stanowisk; był kolejno kierownikiem przy Cywilnym Zarządzie Ziem Wsch., doradcą w Ministerstwie Przemysłu i Handlu (1922-27), urzędnikiem V klasy w MSZ, które musiał opuścić, gdy wszedł w spór o sposób postępowania z mniejszością niem. na terenie Śląska z wojewodą Michałem Grażyńskim; mając 63 lata podjął wykłady w Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Środk. w Wilnie, po czym przeszedł na emeryturę; pisywał do wileńskiego “Słowa”, propagując zwł. sojusz pol.-niem., a redaktor “Słowa” S. › Mackiewicz-Cat uważał się za jego ucznia; innym środowiskiem, na które wpływał, byli neokonserwatyści (zwł. A. ® Bocheński), jednak polit. oddziaływanie S. było znikome.
W okresie międzywojennym S. opublikował m.in.: Polityka polska i odbudowanie państwa. Odpowiedź na książkę p. Dmowskiego (Warszawa 1925), Zagadnienie ustrojowe. Projekt konstytucji decentralistycznej (Warszawa 1929), Daleki Wschód w polityce światowej (1931), Rosja Sowiecka w polityce światowej (Wilno 1932), Z przeżyć i walk (Warszawa 1928), Ludzie, idee, czyny (Warszawa 1937); jego najważniejszą pracą (tłumaczoną na wiele języków) tego okresu był System polityczny Europy a Polska (Warszawa 1935), gdzie postulował budowę liczącego ok. 200 mln mieszkańców bloku środkowoeuropejskiego, obejmującego Austrię, Węgry, Czechy, Rumunię, Bułgarię, Jugosławię, Grecję, Turcję i państwa nadbałtyckie, którego filarami byłyby Niemcy i Polska; przedstawiał tam argumenty natury ekonom., twierdząc, że Niemcy są gł. rynkiem zaopatrzenia tych krajów w zakresie wyrobów przemysłu ciężkiego; opowiadał się też za zjednoczeniem Austrii z Niemcami oraz uzyskaniem przez Polskę wspólnej granicy z Węgrami kosztem Czechosłowacji; gł. celem bloku miał być gosp. rozwój regionu, a nawet stworzenie Paneuropy (pod warunkiem przystąpienia Francji), politycznie byłby on natomiast wymierzony przeciwko ZSRR, który dla S. był kolejnym wcieleniem carskiej Rosji; książka została publicznie potępiona przez W. ® Mołotowa, za to w Niemczech analizowano ją na seminariach.
Tuż przed wybuchem II wojny świat. S. pisał memoriały uzasadniające konieczność pewnych ustępstw i porozumienia z III Rzeszą oraz opublikował broszurę w tym samym duchu (Wobec nadchodzącej II-ej wojny światowej, Warszawa 1939), która została skonfiskowana przez ® cenzurę (rozważano nawet aresztowanie S.); autor dość dokładnie przewidział dalszy przebieg wydarzeń – klęskę Polski w wojnie z Niemcami i aneksję ziem wsch. przez ZSRR; twierdził, że w sporze między Polską a Niemcami nie chodzi wcale o Gdańsk czy o “korytarz”, tylko o to, po czyjej stronie będzie Polska w zbliżającym się konflikcie, Anglia zaś udzieliła Polsce jednostronnych gwarancji, aby skierować na Polskę siłę militarną Niemiec w pierwszej fazie wojny, ponieważ sama nie była jeszcze do niej gotowa; zdaniem S., deklaracja ta nie oddalała niebezpieczeństwa wojny, ale je przybliżała; przewidywał, że w razie konfliktu Niemiec z państwami zach. Niemcy zlikwidują najpierw Polskę, jako przeciwnika słabszego, a dopiero potem uderzą na Francję i Anglię; jego zdaniem, sojusz Polski z Wielką Brytanią był niebezpieczny także dlatego, iż Anglia chciała udziału Rosji Sow. w koalicji, a za ten sojusz mogła zapłacić Rosji tylko pol. ziemiami wsch.; nadto ZSRR mógł wykorzystać wojnę do wywołania rewolucji europ.; S. uważał, że najlepszym wyjściem dla Polski było nieprzyjmowanie gwarancji ang. i ogłoszenie neutralności w przyszłej wojnie; miała to być “neutralność zbrojna”, czyli taka, która nie pozwalałaby innym państwom przechodzić przez pol. terytorium (chodziło gł. o zabezpieczenie się od strony Rosji); w sprawie Gdańska i autostrady należało – jego zdaniem – przeciągać pertraktacje; w celu porozumienia się z Niemcami Polska powinna skorzystać z pośrednictwa państw sprzymierzonych z III Rzeszą (zwł. Włoch), którym nie powinno być obojętne, czy wał oddzielający Rosję od Europy, a składający się z Polski i Rumunii, ulegnie uszkodzeniu, czy też nie; S. przedstawił też propozycję wydzierżawienia od Łotwy portu w Lipawie, przez co Polska mogłaby uzyskać ważny posterunek na Bałtyku oraz utrzymywał, że Niemcy byłyby skłonne zrezygnować na naszą korzyść z protektoratu nad Słowacją, gdyby Polska zobowiązała się nie przepuszczać sow. wojsk.
W X 1939 S. przedstawił okupacyjnym niem. władzom wojsk. Memoriał w sprawie odtworzenia Armii Polskiej i w sprawie nadchodzącej wojny niemiecko-sowieckiej, w którym proponował Niemcom utworzenie armii pol., walczącej u boku Niemiec przeciwko wspólnemu wrogowi – ZSRR; postulował też utworzenie namiastki przyszłego rządu pol., choćby prowizorycznego; wymagało to zaniechania represji i rozstrzeliwań pol. działaczy niepodległościowych za ich antyniem. działalność sprzed wojny, jeżeli nie miała charakteru kryminalnego, zaprzestania obrażającej godność Polaków propagandy oraz nieogałacania kraju ze środków żywnościowych; po wyzwoleniu przez armie: niem. i pol. terenów na wschód od Bugu należało, zdaniem S., przywrócić tam prawo własności poprzez parcelację kołchozów i oddanie chłopom ziemi; armia niem. miałaby obsadzić obszary po rzekę Don i Kaukaz, a pol. – do Dniepru; za celowe uważał też S. utworzenie republik Armenii, Gruzji i Azerbejdżanu; memoriał ten został przez władze niem. skonfiskowany, a S. – po osobistej rozmowie z J. Goebbelsem – internowano w sanatorium w Babelsbergu i zwolniono dopiero po interwencji H. Göringa; sam S. również wielokrotnie, lecz na ogół bezskutecznie, upominał się u władz niem. o aresztowanych Polaków (m.in. B. ® Piaseckiego); I 1940 wystosował Memoriał dla Rządu Niemieckiego w sprawie polityki okupacyjnej w Polsce, wyrażający sprzeciw wobec polityki polegającej na krwawym terrorze stosowanym przez władze okupacyjne; dowodził, że prowadzi ona do narastania coraz większej wrogości w stosunku do Niemców i uniemożliwia pol.-niem. modus vivendi, co po pewnym czasie musi obrócić się przeciwko samym Niemcom; wkrótce S. znowu trafił na Pawiak za odważne upominanie się o prawa Polaków; z więzienia wyszedł VIII 1942 z powodu złego stanu zdrowia i dzięki interwencji ambasadora Węgier; od tej pory S. skoncentrował się na próbie przeciwdziałania wybuchowi antyniem. powstania, które uważał za katastrofę nar.; krytykował działalność sabotażową podziemia na korzyść ZSRR, sprowadzającą na ludność cywilną represje niem.; wskazywał zagrożenie nową okupacją sow.; 1943 wydał na własną rękę, napisaną na podstawie relacji uchodźców z Wilna i Lwowa, książkę Rządy Rosji Sowieckiej we wschodniej Polsce 1939-1941.
Po wojnie S. udał się na emigrację, najpierw do Włoch, nast. do Wielkiej Brytanii; jak zawsze, idąc pod prąd opinii publ., zasłynął dobrowolnym zgłoszeniem się na świadka obrony w procesie feldmarszałka Ericha von Mansteina; publikował na łamach “Wiadomości ”; wspomnienia z II wojny świat. (Z tragicznych dni; wyd. pełne: Tragiczne manowce. Próby przeciwdziałania katastrofom narodowym 1939-1945, Gdańsk 1995) chciał opublikować pod tytułem Dlaczego nie zostałem polskim Quislingiem?, na co nie zgodził się redaktor Mieczysław Grydzewski; jego ostatnia książka (Polska za linią Curzona, Londyn 1953) opisywała położenie ludności pol. na terenach zabranych przez Rosję Sow.; współcześnie ukazały się Pisma wybrane (Toruń 2000-2001).
W. Suleja, System polityczny Władysława Studnickiego (do roku 1918), w: Polska myśl polityczna XIX i XX wieku, t. 2 Twórcy polskiej myśli politycznej, Wrocław 1978; tenże, Fałszywa prognoza polskiego germanofila (Władysław Studnicki o perspektywie stosunków polsko-niemieckich na wypadek dojścia do władzy Hitlera), “Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1984, nr 2; J. Gzella, Czechosłowacja a polska racja stanu w publicystyce Władysława Studnickiego w okresie kryzysu sudeckiego, w: Dylematy II Rzeczpospolitej, Toruń 1990; P. Piętkiewicz, Czy był kolaborantem? Działalność Władysława Studnickiego w latach 1939-1945, “Zderzenia” 1990, nr 6; J. Gzella, Myśl polityczna Władysława Studnickiego na tle koncepcji konserwatystów polskich (1918-1939), Toruń 1993; tenże, Koncepcje związku polsko-niemieckiego na łamach czasopisma “Naród a Państwo” w 1918 r., “Przegląd Zachodni” 1995, nr 3; tenże, Zaborcy i sąsiedzi Polski w myśli społeczno-politycznej Władysława Studnickiego (do 1939 roku), Toruń 1998; A. Piskozub, Nauki Władysława Studnickiego, “Arcana” 2002, nr 45; G. Strzadała, Projekt budowy bloku państw Europy Środkowo-Wschodniej w myśli politycznej Władysława Studnickiego, “Wrocławskie Studia Politologiczne” 2004, nr 4; M. Figura, Rosja w myśli politycznej Władysława Studnickiego, Poznań 2008; G. Strządała, Niemcy w myśli politycznej Władysława Studnickiego, Opole 2011.
Źródło: „Encyklopedia Białych Plam", tom XVII.
