dr Andrzej ZapałowskiRecenzja: Paweł Kost, Ukraina wobec Unii Europejskiej 1991-2010, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012, ss. 348.
Zagadnienie integracji Ukrainy ze strukturami Unii Europejskiej należy do istotnych kwestii bezpieczeństwa i stabilizacji w Europie, zwłaszcza w kontekście zmieniającego się układu sił w Eurazji. Temu zagadnieniu jest poświęcona książka Pawła Kosta, będąca publikacją opartą na rozprawie doktorskiej autora, który podjął się bardzo trudnego zamiaru, a mianowicie oceny stanu gotowości Ukrainy do integracji ze Wspólnotą Europejską, a z drugiej strony zbadania faktycznych możliwości tego kraju w dostosowaniu się do wymogów UE.
Autor w swojej pracy zastanawia się, na ile uzyskanie przez Ukrainę statusu państwa kandydującego do członkostwa wpłynie na przyspieszenie reform nad Dnieprem. Według niego na zmianę statusu Ukrainy w stosunku do UE mają wpływ trzy podstawowe czynniki: 1. Jakość polityki wewnętrznej i zewnętrznej Kijowa; 2. Sytuacja wewnętrzna w UE; 3. Oddziaływanie Federacji Rosyjskiej.
Nie wyodrębniono tu jeszcze co najmniej dwu podstawowych czynników, które w sposób istotny wpływają na szanse integracyjne Ukrainy, a mianowicie- problemu tożsamościowego społeczeństwa ukraińskiego i jego istotnej części, czyli wielomilionowej społeczności rosyjskiej (nie można go traktować tylko w kategorii oddziaływania Rosji, gdyż dotyczy znacznej grupy osób o samoidentyfikacji rosyjskiej) oraz możliwości absorpcji Unii w stosunku do tak dużego podmiotu jakim jest Ukraina, zwłaszcza, że pochodną wejścia Ukrainy do Unii jest wyraźna zmiana pozycji nowych państw w stosunku do „starej” piętnastki. Należy podkreślić, że nie tylko jakość i stan polityki wewnętrznej na Ukrainie, ani sytuacja wewnętrzna w Unii nie wyczerpuje podstawowych i istotnych zagadnień z zakresu czynników wpływających na szanse integracyjne Kijowa. Chodzi przede wszystkim o zmiany w układzie geopolitycznym w Azji i na Bliskim Wschodzie.
Kolejnym elementem wpływającym w sposób istotny na politykę Kijowa jest zaangażowanie Stanów Zjednoczonych, które to państwo prowadzi w wielu wypadkach politykę zbieżną z polityką UE ale ukierunkowaną na zmianę układu sił na swoja korzyść w rejonie Morza Czarnego. Ten istotny czynnik jest w pracy potraktowany zdawkowo, głównie w kontekście rezygnacji Ukrainy ze statusu państwa nuklearnego.
Zakresem badań założonych przez autora było zbadanie „…poziomu gotowości Ukrainy do integracji z Unią Europejską oraz skuteczności polityki władz państwowych Ukrainy w tym zakresie” (s. 8). Konfrontując zakres badań ze spisem treści widać wyraźnie , iż poruszono główne zagadnienia dla istoty pracy, jednak zabrakło kilka istotnych kwestii. Do nich należy poziom gotowości Ukrainy do realizacji głównych celów UE w zakresie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, stan ukraińskiego rolnictwa w kontekście zakresu konsekwencji realizacji Wspólnej Polityki Rolnej UE oraz zakres potrzeb Ukrainy i możliwości Wspólnoty w zakresie realizacji Polityki Spójności UE.
Godnym podkreślenia jest, iż w pracy znaczną uwagę poświęcono na omówienie tak ważnych kwestii jak skuteczność polityki zagranicznej Ukrainy, poziom gotowości gospodarki Ukrainy do integracji z Unią, stan ukraińskiego sektora energetycznego w kontekście integracji z Unia Europejską, instytucjonalne i prawne podstawy do integracji Ukrainy oraz problem zagadnień społecznych związany z integracją Kijowa z UE.
Słusznie autor zauważył, iż „Od początku współpracy Kijowa i Brukseli możliwość przyszłego członkostwa Ukrainy w Unii w ogóle nie była brana pod uwagę” (s. 35). Dla Londynu, Berlina czy Paryża takie stanowisko jest nadal aktualne, pomimo kilkunastoletniego okresu wzajemnego kokietowania politycznego i realizowaniu pewnych działań w ramach Partnerstwa Wschodniego. Jednym z podstawowych dokumentów w zakresie współpracy Ukrainy ze wspólnotą była „Wspólna strategia UE wobec Ukrainy” z 1999 roku, w którym to dokumencie nie było jakiejkolwiek deklaracji o stowarzyszeniu Kijowa. Przedstawione w książce zasadnicze relacje pomiędzy Unią a Ukrainą odzwierciedlają stan faktyczny i pozwalają czytelnikowi w sposób obiektywny zapoznać się z realnym podejściem Brukseli i jej zamiarami w stosunku do integracji Kijowa. Brakuje tu jednak pokazania w sposób wyraźny nieakceptowanych zachowań w polityce zachodnioeuropejskiej walki o władzę na Ukrainie metodami kompromitującymi najwyższe władze tego państwa, co w znacznym stopniu wpływało i wpływa nadal na postrzeganie tego kraju jako państwa członkowskiego.
O braku zainteresowania integracją Ukrainy wśród polityków Unii Europejskiej świadczyły wizyty Julii Tymoszenko, czy też Wiktora Janukowicza w instytucjach unijnych, w tym w Parlamencie Europejskim, gdzie w latach 2007- 2009 uczestniczyli w nich prawie wyłącznie posłowie nowych krajów członkowskich, poza jednym wyjątkiem Charlesem Tannockiem, który był członkiem prezydium Delegacji Parlamentu Europejskiego ds. Ukrainy.
Na uwagę zasługuje zwięzłe i rzetelne ukazanie w książce geopolitycznych stosunków energetycznych pomiędzy Unią Europejską, Ukrainą a Rosją. Ten ważny element istotnych dla każdego państwa zależności jest jednym z wymogów wpływających na realne szanse Kijowa w staraniu się o członkostwo we Wspólnocie, i to niezależnie od okresu w którym miałoby to nastąpić. Utrzymanie w zarządzaniu i udziale w własności sieci energetycznych surowców i energii przez Ukrainę ma istotne znaczenie z punktu widzenia interesów Brukseli i udziału tego państwa we wspólnych strukturach gospodarczych i politycznych Unii. Sytuacja w której Ukraina byłaby stowarzyszona, a nawet członkiem Wspólnoty, a nie miała istotnego wpływu na energetykę (przejecie jej przez Rosję) jest nie do zaakceptowania dla Wspólnoty i podważa sens jej integracji dla Brukseli.
Kolejnym przykładem dobrego syntetycznego ujęcia przez autora problemu integracji Ukrainy, jest kwestia omówienia podstaw prawnych i instytucjonalnych do integracji. Autor zwraca uwagę na słabość organów odpowiedzialnych za koordynacje procesu integracji z UE, a zwłaszcza ich wrażliwości na polityczne zmiany czy tez presję ze strony polityków (s. 204-205). Dodatkowo zostało podkreślone niskie usytuowanie Kijowa w międzynarodowych rankingach poziomu jakości służby publicznej oraz skali korupcji. Kost zwraca tu uwagę na brak istotnej poprawy pozycji Ukrainy w tych rankingach w ostatnich latach, co znacząco utrudnia jej pozycje w negocjacjach. Ponadto podkreśla nieprzystający do standardów europejskich stan rzeczywistej pozycji prawnej samorządności na poziomie lokalnym. Dla Unii rzeczywista samorządność ma istotne znaczenie. Na Ukrainie ten problem jest obecnie nadal marginalizowany, a poziom ich finansowania nie pozwala na realny wpływ samorządów na zarządzane przez nich lokalne społeczności (s. 212-213).
Autor ponadto zwraca uwagę na wiele elementów stojących na drodze do zbliżenia Kijowa ze strukturami europejskimi, a w których od lat nie ma istotnych zmian. Należą do nich chociażby kwestie związane z brakiem należytej ochrony granicy rosyjsko-ukraińskiej, przez którą przedostają się nielegalni imigranci, nieuregulowanie delimitacji granicy morskiej pomiędzy tymi krajami, nie przystającą do standardów UE jakość i organizację służb granicznych, ale przede wszystkim fakt braku wystarczającego poparcia społecznego dla tego procesu. Jak zaznacza Kost powołując się na Centrum Badań Ekonomicznych i Politycznych im. Razumkowa w Kijowie, dla większości społeczeństwa ukraińskiego kierunek rosyjski w polityce zagranicznej dominuje nad kierunkiem UE (s. 262). Taki stosunek społeczny w odniesieniu do integracji europejskiej związany jest m.in. z faktem, jak pisze autor, iż „władze w Kijowie do tej pory nie przywiązywały większej wagi do prowadzenia polityki informacyjnej jako całości oraz w jej kontekście euro integracyjnym” (s. 267). Z tym stwierdzeniem należy się w całej rozciągłości zgodzić, gdyż Ukraina tak naprawdę nie dokonała ostatecznego wyboru i kierunku swojej integracji, a polityka wielowektorowości jest nadal nieformalną doktryną tego państwa. Sfera deklaratywności w zakresie integracji europejskiej nie pokrywa się z ilością środków przeznaczanych na przekonanie społeczeństwa do tego kroku, co sugeruje brak prawdziwych intencji władz Ukrainy co do integracji, a jej deklaratywny wymiar ma charakter czysto polityczny ukierunkowany bardziej na politykę wewnątrz państwa niż na zewnątrz.
Podsumowując swoje badania autor stwierdza, iż „za wyjątkiem polityki zagranicznej w żadnej z badanych sfer Ukraina nie osiągnęła takich sukcesów, które gwarantowałyby otrzymanie statusu potencjalnego kraju kandydującego do członkostwa w UE”(s. 285). Jest to najistotniejsze stwierdzenie z całej palety wniosków stanowiących odpowiedzi na pytania badawcze. Należy się z nim zgodzić, ale jednocześnie podkreślić, iż w zakresie polityki zagranicznej Ukraina uzyskała niewiele, a obecnie znaczącym sukcesem jest brak jednoznacznych reakcji Wspólnoty Europejskiej na wykorzystywanie wymiaru sprawiedliwości w wewnętrznej rywalizacji politycznej i nietrzymania się standardów w procesie wyborów parlamentarnych.
Powyższa publikacja cechuje się dobrą dokumentacją faktograficzną oraz warsztatem badawczym. Jest cenną kroniką wydarzeń i zwięzłym ujęciem podstawowych problemów Ukrainy na drodze do integracji europejskiej. Autora, młodego badacza charakteryzuje realne, a nie życzeniowe podejście do
problemu integracji, tak często powtarzalne w pracach naukowych dotyczących Ukrainy.
Pewnym mankamentem jest dysproporcja źródeł, na niekorzyść tych wytworzonych w Brukseli i Strasburgu. W pracy uznanie budzi wykorzystanie bazy źródłowej wytworzonej na Ukrainie. Autor mógł skorzystać ze stron internetowych publikujących materiały z posiedzeń Komisji Spraw Zagranicznych Parlamentu Europejskiego i Delegacji Parlamentu Europejskiego ds. Ukrainy, a nie tylko ze stron Komisji Europejskiej, jak również w większym stopniu z prac omawiających ten problem w Europie Zachodniej.
Podsumowując, należy podkreślić, iż pomimo pewnych uwag, książka Pawła Kosta jest ważną pracą, która jest godna polecenia wszystkim osobom interesującym się polityka międzynarodową i zagadnieniami integracji europejskiej. Należy docenić wkład badacza w urealnienie w przestrzeni publicznej szans Ukrainy na integracje europejską, w perspektywie najbliższej dekady a może nawet i kilku dekad. To z kolei jest ważne dla debaty publicznej która się obecnie toczy w Polsce w kontekście zaangażowania państwa w promowanie integracji Ukrainy z UE.
Recenzja ukazała się w „Przeglądzie Geopolitycznym”, tom 6: 2013.
