Pierwodruk: "Przegląd Geopolityczny" 2014, tom 8. Pobierz PDF.
dr Mateusz Hudzikowski
Problematyka geopolityczna – a więc wszelkie rozważania naukowe, analizy czy teksty publicystyczne nawiązujące do geopolityki – przestają być tematem niszowym. Pojęcie geopolityki przeżywa aktualnie swój „renesans” – staje się coraz bardziej popularne w środowiskach naukowych i w publicystyce. Moda na posługiwanie się terminem „geopolityka” w różnych formach i odmianach tego słowa jest także symptomem zjawiska określanego mianem „pojęciowej inflacji”, wynikającej z niezrozumienia istoty rzeczy lub błędnego zastosowania danego słowa[1].
Pewne nieporozumienia terminologiczne mogą wynikać z umiejscowienia pojęcia w różnych kontekstach; jest już truizmem stwierdzenie, że termin „geopolityka” ma wiele znaczeń. Ponadto nie bez znaczenia są różnice językowe i kulturowe w realiach globalnego krążenia idei. Porównując polskie i zagraniczne źródła trzeba mieć świadomość różnych intencji, z jakimi autorzy różnych narodowości używają tego słowa kluczowego i co mają na myśli, stosując ten termin. Wyraz „geopolityka” w ujęciu polskim, rosyjskim, angielskim, niemieckim czy francuskim może określać różne zjawiska i może być stosowany w różnym zakresie. Jest to rezultat przebycia różnych dróg prowadzących do prawdy naukowej przez badaczy i intelektualistów, których dorobek merytoryczny i instytucjonalny składa się na potencjał myślowy w danej dziedzinie.
W drugiej dekadzie XXI wieku szeroko geopolityka stanowi bardzo interesujące zagadnienie badawcze, gdyż cieszy się popularnością i wydaje się rozwijać. Wrażenie takie geopolityka sprawia przede wszystkim w Polsce, która dysponując pewnym potencjałem i klasycznym dorobkiem w tej dziedzinie zdaje się być w dalszym ciągu skazana na „doganianie” osiągnięć zagranicy. Tam bowiem myśl geopolityczna była uprawiana z powodzeniem od wielu dekad w stopniu bardzo intensywnym, a obecnie nadal cieszy się uznaniem, jak choćby we Francji, w Rosji czy w Stanach Zjednoczonych. Rozwój geopolityki na Zachodzie nastąpił mimo licznych kontrowersji dotyczących przypisywania geopolityce związków z nazizmem[2], skutkiem czego przez lata owa dziedzina posiadała reputację enfant terrible myśli politycznej. W Polsce po wielu dekadach „milczenia o geopolityce” ta dyscyplina zyskuje na popularności, a jednym z przejawów tego zjawiska jest otwarcie na dorobek myśli geopolitycznej z zagranicy. „Moda na geopolitykę” to jednakże nie tylko polski trend. „Powrót do łask” geopolityki spowodowany jest, w opinii badacza z Ośrodka Studiów Wschodnich, O. Osicy, globalnym odwrotem od dominacji koncepcji neoliberalnych w stosunkach międzynarodowych na rzecz paradygmatu neorealistycznego. Przyczyną tejże zmiany jest zanegowanie postzimnowojennych koncepcji bezpieczeństwa międzynarodowego i osłabienie pozycji Zachodu wskutek wydarzeń przełomu XX i XXI wieku. Poszukując nowych idei i satysfakcjonujących odpowiedzi na pytania o rzeczywistość międzynarodową w nowym stuleciu, badacze i analitycy powrócili – co najmniej w pewnym stopniu – do dorobku geopolityki, kartografii i geografii, który uwzględnia wciąż aktualne uwarunkowania geograficzne, jak choćby umiejscowienie surowców naturalnych[3].
W stosunkach międzynarodowych i politologii widać też inną tendencję: powstawanie i rozwój think tanków[4], czasami określanych różnorodnymi synonimami, z których „ośrodek analityczny i badawczy” wydaje się być terminem najbardziej trafnym. Think tank jest organizacją (niezależną lub afiliowaną), prowadzącą badania, analizy i doradztwo w zakresie publicznej polityki międzynarodowej lub wewnętrznej, których wynik pozwala decydentom i społeczeństwu podejmować decyzje poparte informacją w większym stopniu niż dotychczas[5].
Ośrodki analityczne i badawcze mają za sobą co najmniej stuletnią tradycję istnienia: pierwsze z nich powstały w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Dynamiczny rozwój think tanków nastąpił wskutek Zimnej Wojny i zapotrzebowania na analizy i badania dotyczące szeroko pojętej dziedziny bezpieczeństwa i spraw międzynarodowych. W latach 70. think tanki zadomowiły się także w Europie Zachodniej: ich tworzenie było próbą przeniesienia doświadczeń amerykańskich na grunt Starego Kontynentu. Po rozpadzie układu bipolarnego liczba tych ośrodków zaczęła rosnąć, do czego przyczynił się wzrost złożoności rzeczywistości międzynarodowej i popularyzacja nowoczesnych form komunikacji, zwłaszcza internetu, będącego pierwszoplanowym medium dla „fabryk myśli”. Think tanki zajęły miejsce pomiędzy światem akademickiej teorii a rzeczywistością polityczną, stanowiąc pomost pomiędzy nauką, wiedzą i ekspertyzą a praktyką polityczną. Lawinowo wzrastająca ilość informacji oraz wzrost szybkości funkcjonowania cywilizacji (gospodarka, transport, komunikacja masowa, rynki finansowe) wzbudziła zapotrzebowanie na szybkie dostarczenie rozwiązań dla świata polityki, a także gospodarki. Kolejne czynniki sprzyjające think tankom to wspomniana „rewolucja technologiczna”, wzrost ilości aktorów stosunków międzynarodowych, kryzys zaufania do rządów i klasy politycznej[6].
Powszechna dostępność idei tworzonych w ośrodkach analitycznych i badawczych to pokłosie popularyzacji wiedzy, szerszego dostępu osiągnięć nauki oraz łatwości, z jaką przeciętny człowiek może śledzić wydarzenia międzynarodowe i wyrabiać sobie opinię na ich temat. Możliwość porównywania różnych aspektów rzeczywistości przez globalną opinię publiczną dzięki rewolucyjnym wręcz ułatwieniom w logistyce i komunikacji jest znamienną cechą globalizacji: jest to zjawisko, które nazwać można „globalnym benchmarkingiem”, a które w opinii D. Moïsi może spowodować w jednostce „emocjonalny szok”[7].
Dysponując zatem taką „informacyjną potęgą”, potencjalnym i realnym wpływem na rządy i na wyborców, think tanki mają niebagatelny wpływ na kształtowanie rzeczywistości politycznej, na przykład na praktykę polityki międzynarodowej; mają one także wpływ na tworzenie dorobku intelektualnego w stosunkach międzynarodowych czy politologii[8]. Chociaż ośrodki analityczne i badawcze zmagają się z wieloma wyzwaniami[9], ich duże znaczenie dla nauki, wiedzy i praktyki stosunków międzynarodowych sprawia, że są organizacjami godnymi naukowego zainteresowania. Niestety liczba opracowań naukowych na ich temat jest znacząco ograniczona.
Jednym z krajów, który wytwarza wartą poznania myśl polityczną, jest Francja. Francuska myśl polityczna dąży do bycia konkurencyjną wobec dominującego w naukach społecznych anglosaskiego punktu widzenia, choć, nolens volens, francuscy badacze nie mogą pozostać obojętni względem zagranicznego potencjału intelektualnego. I tak na przykład francuskie think tanki, które zaczęły powstawać w latach 50, 60 i 70. XX wieku, wzorowane były na amerykańskich instytucjach[10].
Obecnie obejmują one kilkanaście instytutów zajmujących się sprawami międzynarodowymi. Należą do nich: Centre d’études et de recherches internationales (CERI), Futuribles, organ administracji rządowej Direction de la Prospective (dawne Centre d’analyse et de prévision – CAP), Institut Français des Relations Internationales (IFRI), Institut français de géopolitique, Institut de relations internationales et stratégiques (IRIS), Fondation pour la Recherche Stratégique (FRS), Notre Europe, Centre Thucydide, Centre géopolitique i środowisko skupione wokół portalu Diploweb.com, Institut Choiseul pour la politique internationale et la géoéconomie, Institut Thomas More. Większość z nich odwołuje się w swej działalności i publikacjach do pojęcia geopolityki. Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę zaawansowany stan rozwoju myśli geopolitycznej we Francji, gdzie jest ona obecna od długiego czasu[11]. W dziedzinie stosunków międzynarodowych Francuzi również mogą pochwalić się sporym dorobkiem, do powstania którego wydatnie przyczyniły się instytuty badawcze zajmujące się tematyką międzynarodową, takie jak IFRI i CERI[12].
Relatywnie rozwinięta scena think tanków we Francji, ich wpływ na rozwój myśli politycznej w obszarze problematyki międzynarodowej, ze szczególnym uwzględnieniem nauki o stosunkach międzynarodowych oraz szeroko pojmowanej geopolityki sprawiają, że stanowią one obiekt wart naukowej uwagi. Francuska myśl geopolityczna, będąca do tej pory tematem nieco słabiej eksploatowanym przez polskich badaczy, została niedawno przybliżona za sprawą książki Wojciecha Kazaneckiego[13]. Ponieważ ze wskazanych powyżej przyczyn instytuty analityczne i badawcze, a także ich działalność oraz dorobek stanowią wartościowe źródło wiedzy o polityce międzynarodowej, zasadne wydaje się prześledzenie ich stosunku do geopolityki. Istotne jest chociażby podstawowe zagadnienie dotyczące pojmowania przez te ośrodki terminu „geopolityka” oraz zastosowania tego pojęcia w publikacjach naukowych i analitycznych oraz w działalności pozawydawniczej. Godne uwagi wydają się również nawiązania francuskich think tanków do nauki geografii i kartografii w kontekście „powrotu Mapy”, o którym pisze cytowany już Olaf Osica[14].
Ustalony powinien zostać pewien terminologiczny punkt odniesienia: co rozumiemy pod pojęciem geopolityki? „Geopolityka stara się sprowadzić politykę na ziemię – w znaczeniu dosłownym i przenośnym” – napisał Leszek Moczulski lapidarnie wyjaśniając znaczenie geopolityki w analizie politycznej[15]. Wśród polskich intelektualistów funkcjonuje wiele definicji geopolityki, najczęściej zaczerpniętych od zagranicznych klasyków. Najbardziej zrozumiałe dla laika są niewątpliwie hasła encyklopedyczne, mówiące, że geopolityka to nauka o zastosowaniu zasad geografii do polityki światowej; to także nauka, która zajmuje się relacjami między cechami geograficznymi państwa a jego polityką[16].
L. Moczulski zaproponował (po raz kolejny wykazując się prostotą i celnością wyrażania myśli) sformułowanie: „Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni”[17]. Ta definicja została jednak skrytykowana przez Romana Kuźniara[18]. Pojmowanie geopolityki jako nauki jest jednak tylko jednym z kontekstów zastosowania tego terminu i zarazem tym ujęciem, które wzbudza największe spory. Z takim pojmowaniem geopolityki polemizuje Ryszard Skarzyński, kontestując jej naukowość[19]. Jarosław Macała wskazuje następujące znaczenia tego terminu: geopolityka jako nauka, część innych nauk, paradygmat badawczy, ideologia i doktryna polityczna, praktyka polityczna[20]. Jak natomiast stosowany jest termin „geopolityka” przez francuskie ośrodki analityczne i badawcze? Zostanie to omówione na wybranych przykładach.
Centre géopolitique – Diploweb.com
Do geopolityki wprost odwołuje się w nazwie stowarzyszenie Centre géopolitique – Centrum geopolityczne – które jest formalnoprawnym fundamentem portalu Diploweb.com. Diploweb.com to – według jej twórców – pierwsza internetowa strona francuskojęzyczna poświęcona geopolityce, założona na przełomie XX i XXI wieku, w czasie bardzo dynamicznego upowszechniania się internetu[21]. Jej inicjatorem był Pierre Verluise, który jest doktorem geopolityki (niektóre źródła podają, że posiada doktorat w zakresie geografii politycznej, historycznej i kulturowej), a w chwili obecnej pełni funkcję jednego z dyrektorów naukowych ośrodka IRIS, specjalizując się geopolityce i zagadnieniach dotyczących Unii Europejskiej (geopolityka Unii Europejskiej, geopolityka granic). Doktorat P. Verluise’a nosił tytuł Les mutations géopolitiques de l’Europe, 1989-2004 (Przemiany geopolityczne w Europie 1989-2004).
Geopolityka w ujęciu Diplowebu jest raczej „multidyscyplinarnym” podejściem do badania rzeczywistości międzynarodowej niż czystą geopolityką w rozumieniu klasycznej myśli geopolitycznej. Portal zajmuje się analizą spraw rozgrywających się na forum międzynarodowym: zagadnieniami, którymi interesuje się nauka o stosunkach międzynarodowych, ekonomią polityki czy międzynarodowymi stosunkami politycznymi. Mocno akcentowana jest tzw. multidyscyplinarność w stosunkach międzynarodowych, co według twórców portalu przejawia się w tym, że Diploweb.com przyjmuje do publikacji artykuły z następujących dziedzin: dyplomacja, historia, geografia, geopolityka, stosunki międzynarodowe, strategia, politologia, demografia, ekonomia[22]. Autorzy tekstów reprezentują różne dziedziny akademickie, ponadto wielu spośród nich to praktycy polityczni, intelektualiści i publicyści, a nie naukowcy czy analitycy. Uznanie geopolityki jako nauki czy prezentowanie geopolitycznego paradygmatu badawczego nie jest elementem, który by ich łączył – portal prezentuje raczej swobodne podejście w doborze autorów i tekstów, nie wymagając od nich zacięcia geopolitycznego. Czy więc Diploweb.com to portal geopolityczny jedynie z nazwy?
Il. 1. Grafika portalu Diploweb.com nawiązuje do geopolityki
Po lewej logo Diploweb.com, kojarzące się z wycinkiem kuli ziemskiej poprzecinanym granicami. Po prawej logo Cartes géopolitiques z globusem – symbolem kartografii i geografii. Źródło: Diploweb.com
Wydaje się, że nie tylko, ponieważ widoczną cechą podejścia środowiska P. Verluise’a jest geografia (zainteresowanie tematyką granic)[23], kartografia (mapy) oraz artykuły poświęcone historii i uwarunkowaniom historycznym. Dzięki temu portal odróżnia się od innych stron poświęconych kwestiom międzynarodowym, które analizują i badają rzeczywistość międzynarodową wyłącznie z perspektywy nauki o stosunkach międzynarodowych czy nauk politycznych. Merytoryczne zasoby strony zostały sklasyfikowane według kryterium geograficznego oraz w mniejszym stopniu według problematyki. Ciekawym, aczkolwiek dość ubogim w zasoby jest dział Cartes géopolitiques (Mapy geopolityczne): „Jako uzupełnienie swoich artykułów, przegląd Diploweb.com proponuje tematyczne mapy geopolityczne celem pomocy w zrozumieniu aktualnej sytuacji geopolitycznej. Prognozy demograficzne, wzrost populacji, śmiertelność, przestępczość i wiele innych tematów jest poruszanych w tych materiałach.”[24]. Mapy prezentują głównie dane o demograficznym i socjologicznym charakterze. Diploweb.com odsyła również do map pochodzących z periodyka „Questions internationales”.
Il. 2. Mapa pt. „Rosja i jej otoczenie strategiczne”
Źródło: Diploweb.com
Diploweb.com nie publikuje tekstów dotyczących teorii geopolityki czy teorii stosunków międzynarodowych. Nie podaje też żadnej definicji geopolityki. O rozumieniu tego terminu przez środowisko portalu można wnioskować pośrednio z materiałów prezentowanych na stronie internetowej i z publikacji. W praktyce można odnaleźć elementy myślenia geopolitycznego w treściach promowanych przez portal. Przykładowo, historia i geopolityka (rozumiana jako położenie geograficzne) – czyli czynniki „długiego trwania” – są w ujęciu grona ekspertów związanych z portalem Diploweb.com wyznacznikami pozycji Polski w regionie Europy Środkowej i Wschodniej. Wydaje się jednak, że ambicje metodologiczne tego ośrodka w zakresie geopolityki są dość skromne.
Centre d’études et de recherches internationales (CERI)
CERI to ośrodek badawczy o afiliacji akademickiej – jest on inicjatywą paryskiego Science Po. Instytut przedstawia się jako centrum badań podstawowych w zakresie nauk społecznych dotyczących zagadnień międzynarodowych. Badacze CERI używają przede wszystkim metod i technik właściwych dla nauk politycznych, aczkolwiek korzystają także z osiągnięć socjologii, historii, antropologii, ekonomii i filozofii. CERI nie odwołuje się do geopolityki, prezentując „interdyscyplinarne” podejście w badaniu zagadnień międzynarodowych. Słowo geopolityka (géopolitique) pojawia się jednakże w treści strony internetowej i w publikacjach ośrodka[25]. Do geopolityki nawiązuje bezpośrednio seria wydawnicza „Les études du CERI” („Studia CERI”): „Globalizacja i wyłanianie się nowych potęg, powrót strategicznych sojuszy, zacieranie granicy między wewnętrzną dynamiką społeczeństw i sceną międzynarodową to zmiany zachodzące we współczesnym świecie, którymi od ponad 15 lat zajmują się „Studia CERI”. Z dziesięcioma unikalnymi tytułami ukazującymi się każdego roku, kolekcja oferuje katalog sięgający dwustu części dotyczących aktualnych tematów lub przemian dostrzegalnych w perspektywie longue durée, tematyki związanych z krajami, regionami, wyzwaniami geostrategicznymi i zjawiskami ekonomicznymi. Opracowywane przez badaczy z dziedziny nauk społecznych o środowisku międzynarodowym, „Studia CERI” łączą zaspokajanie apetytu debaty publicznej i chęć wspierania procesu decyzyjnego w połączeniu z rygorami publikacji naukowej.”[26]. Kontynuując „interdyscyplinarne” podejście badawcze w stosunkach międzynarodowych (sciences sociales de l’international), CERI we wspomnianej serii wydawniczej koncentruje się jednocześnie na obszarach właściwych geopolityce.
Il. 3 i 4. Scenariusze wytyczania granic w Arktyce
Zmiany klimatyczne sprawiły, że Arktyka i jej zasoby stały się regioniem o jeszcze większym niż do tej pory znaczeniu. Zainteresowane kraje rywalizują o wpływy na tym obszarze. Ceriscope prezentuje grafiki odzwierciedlające aktualne tematy międzynarodowe. Źródło: Ceriscope.
„Collection Ceriscope(s)”[27] to udostępniany on-line periodyk naukowy powstający w partnerstwie z Zakładem Kartografii Sciences Po Paris[28]. Jego główną cechą jest graficzne obrazowanie danych, najczęściej w postaci map. Każdego roku edycja Ceriscope ma być poświęcna nowemu tematowi. Do tej pory ukazał się Ceriscope Pauvreté[29] (Ubóstwo) i Frontières[30] (Granice). Jesienią 2013 r. wydano edycję poświęconą potęgom (Puissance)[31]. Zwłaszcza edycja kojarząca się z geografią polityczną (Granice) oraz z geopolityką (Potęgi) może być interesująca dla środowiska geopolityków. Ta ostatnia znajduje się obecnie (luty 2014) we wczesnej fazie rozwoju, stąd jej zawartość jest skromna. Z dużą dozą prawdopodobieństwa dostarczy jednak ciekawego materiału badawczego.
Jak wspomniano, poza tradycyjnymi publikacjami tekstowymi „Ceriscope” prezentuje także informacje zawarte w różnych formach: mapach, grafikach, wykresach i fotografiach. Ceriscope Frontières poświęcono problematyce granic, terytorialnemu aspektowi władzy, geografii politycznej; serwis udostępnia szereg artykułów, zestawy map w wersji elektronicznej, grafiki będące ilustracją poruszanych zagadnień, infografiki, wykresy. „Ceriscope” poświęcony ubóstwu osadzono w kontekście geograficznym („terytorializacja ubóstwa”).
Il. 5. Migracja do Rosji z Południowego Kaukazu
Ceriscope udostępnia także wykresy, grafiki i animacje. Źródło: Ceriscope.
Warto tu podkreślić dwa fenomeny: po pierwsze, sprawy międzynarodowe, będące tradycyjnie obiektem zainteresowań nauk politycznych, a w szczególności nauki o stosunkach międzynarodowych, są w paryskiej Grande École badane przez pryzmat chyba każdej nauki społecznej (czy szerzej: humanistycznej), z lingwistyką i antropologią włącznie. Czołowa francuska uczelnia politologiczna, wraz z podległym sobie think tankiem, prezentuje interdyscyplinarne podejście do badania polityki. Po drugie, kartografia (związana z geografią), również jest uprawiana w ramach Sciences Po. Stanowi to specyfikę francuskich nauk społecznych (humanistycznych), gdzie posługiwanie się materiałami kartograficznymi jest na porządku dziennym. Z polskiej perspektywy, mapy i polityka to domena geografii, historii, geografii politycznej i ewentualnie pozostającej w cieniu geopolityki. We Francji geopolityka jest bardzo popularna, natomiast zastosowanie kartografii do przedstawiania problematyki politycznej jest charakterystyczne także dla innych francuskich nauk społecznych.
Il. 6. Mapa Europy po pokoju westfalskim 1648
Ceriscope nie unika poruszania zagadnień historycznych. Źródło: Ceriscope.
Zasoby Ceriscope Pauvreté i Frontières to nie tylko mapy, grafiki, animacje i wykresy, lecz również artykuły naukowe z dziedziny geografii społecznej i politycznej. W tym pierwszym aspekcie publikacje dotyczą mobilizacji społecznej i politycznej w walce z ubóstwem, koncepcji definiowania i pomiaru biedy, nowymi formami wykluczenia w świecie postindustrialnym i zglobalizowanym. Zasięg zainteresowania badaczy tą tematyką obejmuje cały świat: badane są nie tylko kraje trzeciego świata oraz kontynenty o największym zagrożeniu tymi zjawiskami (Afryka, Azja), lecz także państwa europejskie, jak Francja i Rosja. Nierówności społeczne i zjawiska pokrewne są groźne nie tylko wewnątrz państwa, lecz także zagrażają równowadze sił w regionie i na świecie. Trendy demograficzne i procesy migracyjne, wraz z innymi fenomenami w społeczeństwach stanowią doskonałe tło dla analizy polityki międzynarodowej. W dziale poświeconym granicom dominuje geografia polityczna. Autorzy analizują problematykę granic w zapalnych rejonach świata, powstawanie, kształtowanie się i zanikanie granic, ich znaczenie dla ekspansji i cyklu życia ośrodków siły[32].
Il. 7. Państwa i terytoria Kaukazu
Źródło: Ceriscope.
Sam Zakład Kartografii udostępnia na swej stronie internetowej bogatą bazę map pod postacią plików graficznych, diagramów, wykresów. Są to materiały obejmujące różne rejony świata, różne epoki historyczne i co najważniejsze – ilustrujące bardzo zróżnicowane zagadnienia, które łączy fakt, że mogą stać się pomocne w analizie zjawisk politycznych w tak popularnym we Francji ujęciu zwanym „multidyscyplinarnym”[33]. Wyszukiwarka „Atelier de cartographie” pokazuje 101 map poświęconych Europie, z tego 13 dotyczy Rosji, na przykład mapa pt. Otoczenie geostrategiczne Rosji w latach 1990-2010[34]. Cała ta baza danych nosi nazwę „Cartothèque” („Mapoteka”).
Drugim bardzo istotnym elementem strony internetowej Zakładu są samouczki i materiały edukacyjne poświęcone kartografii i tworzeniu kart, a w szczególności semiologii graficznej Jacquesa Bertina[35], która „formułuje gramatykę, a więc prawa rządzące językiem wizualnym – jest częścią dyscypliny szerszej, obejmującej metody i techniki graficznego przetwarzania informacji”[36]. „Atelier Carto” realizuje także inne przykuwające uwagę projekty. Ich efektem są obszerne zasoby grafik, animacji i map[37].
Ośrodek badawczy CERI prezentuje charakterystyczne dla francuskiej nauki „interdyscyplinarne” podejście badawcze i używa określenia „nauki społeczne w badaniu środowiska międzynarodowego”. Nie jest to więc ośrodek geopolityczny, jeżeli bazować na samych deklaracjach jego działaczy. W publikacjach używa się jednak pojęć charakterystycznych dla geopolityki (geoekonomia, geostrategia, „długie trwanie” etc.). Tym, co czyni CERI interesującym z punktu widzenia osób zajmujących się geopolityką jest przywiązywanie dużej wagi do roli i znaczenia mapy oraz posługiwanie się szerokim zapleczem kartograficznym.
Institut français de géopolitique
Za think tank uznawany jest także Institut français de géopolitique[38], kontynuujący działalność Centre de recherche et d'analyse en géopolitique (CRAG)[39]. Institut français de géopolitique w momencie powstania w 1989 roku był pierwszą we Francji jednostką uniwersytecką umożliwiającą zdobycie dyplomu z geopolityki i przyjmującą doktorantów. W 1992 utworzono pierwszą w tym kraju Katedrę Geopolityki na Wydziale Geografii Uniwersytetu Paris 8[40]. Instytut związany jest z tzw. szkołą Hérodote[41], grupą badaczy geopolityki z Yvesem Lacoste[42] na czele, który od 1976 roku wraz z Béatrice Giblin wydaje znany periodyk geopolityczny „Hérodote”[43]. Instytut na swoich stronach internetowych nie przedstawia się jako ośrodek analityczny czy badawczy, lecz podmiot akademicki. Nie negując ogromnego wkładu, jaki Instytut oraz środowisko „Hérodote” włożyli w rozwój myśli geopolitycznej oraz tego, że periodyk zawiera artykuły analizujące problematykę globalną z punktu widzenia geopolityki, uznanie Instytutu za think tank jest dyskusyjne. Jego działalność ma bowiem w przeważającym stopniu charakter naukowy.
Szkoła Hérodote odwołuje się wprost do geopolityki i miała ogromny w wkład w jej rozwój we Francji. Paradoksalnie bowiem nad Sekwaną już od lat 50. XX wieku powstawały publikacje nawiązujące do geopolityki i geostrategii, choć przecież geopolityka po II wojnie światowej wzbudzała tam takie same kontrowersje jak w pozostałych krajach Zachodu. Dwie dekady później została uznana za „użyteczne narzędzie wyjaśniające rywalizację państw, które w myśl współczesnej ideologii nie powinny prowadzić ze sobą wojen” – w prasie francuskiej termin „geopolityka” pojawił się po raz pierwszy na łamach Le Monde przy okazji wojny Wietnamu z Kambodżą w latach 1978-1979[44]. Y. Lacoste, „ojciec francuskiej geopolityki”, który „zrehabilitował ją we Francji” podkreślał, że musi ona opierać się na geografii i historii[45]. Geografia „powinna być aktywna”, ponieważ „służy prowadzeniu wojen”, a geograf to „doradca Księcia”[46].
Geopolityka wg Lacoste’a to „całokształt rywalizujących potęg na danym terytorium”, a analiza geopolityczna nie powinna ograniczać się do rywalizacji między państwami, lecz może mieć także wymiar regionalny[47]. Inna definicja tegoż geopolityka mówi: „Geopolityka to spojrzenie z góry”[48]. W opublikowanej również po polsku Geopolityce Śródziemnomorza Y. Lacoste pisze, że geopolityka to „termin, który odnosi się do tego, co jest związane z rywalizacją o władzę lub wpływy na jakieś terytoria i zamieszkującą je ludność”, zaznaczając, że słowo to jest używane w rozmaitych kontekstach[49]. Horyzont zainteresowań geopolityki w tym ujęciu jest bardzo szeroki, podobnie jak obszar spraw, którymi zajmuje się środowisko skupione wokół pisma „Hérodote”: od klasycznych tematów po geopolitykę języków, turystyki i narkotyków[50].
Stojąc na stanowisku, że „relacje przestrzenne to relacje siły”, szkoła Hérodote nawiązuje do geografii, paradygmatu realistycznego w nauce o stosunkach międzynarodowych i do niemieckiej geopolityki klasycznej Karla Haushofera i pisma „Zeitschrift für Geopolitik”. Tym, co różni Lacoste’a i jego uczniów od francuskich geopolityków akcentujących tradycyjne podejście do potęgi i jej składowych (terytorium, zasoby, demografia), jest koncepcja répresentation (wyobrażenia, wizerunku, wizualizacji), czyli „wyobrażeń geograficznych i historycznych zawartych w atlasach i podręcznikach”[51]. W poglądach Lacoste’a odnaleźć można również ślady filozofii marksistowskiej, której niegdyś był zwolennikiem[52]. Często zarzuca się geopolityce i geografii nienaukowość, eklektyzm i brak odpowiednio rozgraniczonego przedmiotu badań, jednak dla francuskiego geopolityka jest to problem drugorzędny, gdyż istotny jest wymiar praktyczny: „geografia jest instrumentem potęgi dla tych, co posiadają władzę; nie ma znaczenia, czy jest to nauka, czy nie, gdyż jest to wiedza strategiczna, a więc władza”[53].
Institut Français des Relations Internationales (IFRI)
IFRI jest think tankiem zbudowanym na wzór anglosaski; cechuje go zorientowanie na praktykę polityczną (policy oriented), a działalność koncentruje się na komentowaniu „wielkich wydarzeń międzynarodowych”[54]. Dyrektor ośrodka, T. de Montbrial, wymieniając zainteresowania badawcze tej organizacji, wspomina o geopolityce: „W ujęciu geograficznym, nasza aktywność dotyczy UE i USA, Rosji i WNP, Azji, w szczególności Japonii, Chin, Indii i Korei, Afryki i Bliskiego Wschodu (…). Horyzontalne pola zainteresowań obejmują problematykę klasyczną, a zarazem ciągle aktualną, związaną z bezpieczeństwem i ekonomią międzynarodową. Rozciąga się ona od geopolityki energii, poprzez kwestie demograficzne, zwłaszcza migracje, aż do przestrzeni kosmicznej (…)”[55].
Poza ogólnikowym sformułowaniem o geopolityce energii trudno jednak znaleźć w publikacjach IFRI jakikolwiek ślad zainteresowania geopolityką, paradygmatem geopolitycznym czy pokrewnymi hasłami. Wyjątkiem jest inicjatywa IFRI: „Une cartographie régionale” („Kartografia regionu”) – zwraca uwagę użycie słowa kartografia w znaczeniu: regionalny układ sił, sytuacja polityczna w regionie; mapy – kojarzące się w Polsce głównie z geopolityką – są we francuskiej debacie politycznej na tematy międzynarodowe powszechnie spotykane i to nawet w publicystyce[56].
Mówiąc o geopolityce energii, T. de Montbrial ma na myśli rozbudowany dział zagadnień związanych z szeroko pojętą tematyką światowych, w tym europejskich zasobów energii oraz geopolityki energii – Centre Gouvernance Européenne et Géopolitique de l'énergie (Centrum Rządzenia Europejskiego i Geopolityki Energii)[57]. Dział ten analizuje m.in. zapotrzebowanie Unii Europejskiej na energię i możliwości jego zaspokojenia. Obszary zainteresowań badawczych to:
- Światowe zasoby węglowodorów;
- Efekt cieplarniany i zmiany klimatyczne;
- Globalne zarządzanie energią;
- Regulacja i deregulacja europejskich rynków energii;
- Geopolityczne implikacje ewolucji rynków energii[58].
Prace Centre Gouvernance Européenne et Géopolitique de l'énergie stanowią uzupełnienie działań Centre Russie/NEI, wspólnie dostarczając wiedzy na temat współpracy energetycznej, technologicznej i politycznej UE i Rosji. Tło ekonomiczne odnaleźć można także w pracach będących efektem Programu Studiów Ekonomicznych IFRI – Programme Études économiques. Jest to dział IFRI zajmujący się m.in. gospodarkami wschodzącymi (w tym Rosją), kryzysem finansowym i wyzwaniami globalizacji oraz gospodarczym dialogiem francusko-niemieckim[59]. Jest to świadectwem pojmowania geopolityki w wymiarze praktycznym, co jest popularnym zjawiskiem w Francji: pierwszoplanową rolę odgrywają bieżące analizy, dysputy metodologiczne schodzą na dalszy plan. Powszechnie stosuje się wyrazy geopolityka czy geopolityczny w połączeniu z problematyką bezpieczeństwa energetycznego, surowców naturalnych i ich znaczenia w polityce międzynarodowej czy w kwestiach związanych z oddziaływaniem globalnych czynników gospodarczych na aktorów sceny międzynarodowej[60].
Institut de relations internationales et stratégiques (IRIS)
Szef think tanku IRIS – P. Boniface – absolwent nauk politycznych i doktor prawa międzynarodowego – jest geopolitykiem[61]. Instytut zajmuje się „szerokim spektrum kwestii geostrategicznych”[62]. Nawiązania do geopolityki pojawiają się przede wszystkim w rozbudowanych programach szkoleniowych i edukacyjnych IRIS. Oryginalną inicjatywą w ramach instytutu jest obszar szkolnictwa wyższego. IRIS prowadzi kierunki studiów wyższych, będących odpowiednikiem polskich studiów magisterskich uzupełniających oraz podyplomowych (m.in. stosunki międzynarodowe; obronność, bezpieczeństwo i zarządzanie kryzysowe; geoekonomia i wywiad strategiczny). W ofercie są także krótsze cykle nauczania zawodowego, np. przestępczość międzynarodowa, geopolityka Unii Europejskiej, geopolityka wody. Studia na temat stosunków międzynarodowych (dla posiadających co najmniej licencjat) są pojmowane odmiennie niż w Polsce: ich celem jest „opanowanie fundamentów współczesnej geopolityki poprzez multidyscyplinarne podejście do stosunków międzynarodowych”[63]. W skład w ich programu wchodzą trzy bloki: teoretyczny, praktyczny oraz zawodowy. Blok teoretyczny składa się z części dotyczącej geopolityki współczesnej (makroekonomia, historia stosunków międzynarodowych, strategia, prawo międzynarodowe publiczne, teorie rozwoju) oraz seminariów pogłębiających (bardziej „klasyczne” przedmioty z zakresu nauk politycznych, m.in. polityka zagraniczna Francji, historia integracji europejskiej, kryzysy i konflikty współczesnego świata). Blok praktyczny odchodzi od tradycyjnego kształcenia w zakresie stosunków międzynarodowych, proponując kształcenie przydatne dla przyszłych analityków, na przykład analizę prasy anglojęzycznej wyspecjalizowanej w tematyce międzynarodowej[64]. Blok zawodowy idzie jeszcze dalej i charakteryzuje się „orientacją rynkową”: ma za zadanie wyposażyć absolwentów w minimum kompetencji menedżerskich potrzebnych w zglobalizowanej gospodarce (praca grupowa, zarządzanie projektami międzynarodowymi, zarządzanie przedsiębiorstwem, analiza finansowa).
Fondation pour la Recherche Stratégique (FRS)
W think tanku FRS jedynym śladem geopolityki jest inicjatywa pt. „Kroniki” (Chroniques) – Rubryka prowadzona przez dziennikarza Michele’a Tatu, który opisuje aktualne „kwestie strategiczne i geopolityczne”[65], zamieszczając jednocześnie odnośniki do innych artykułów medialnych dotyczących danego zagadnienia. Wśród analizowanych tematów jest wojna w Syrii, al.-Kaida, „arabska Wiosna Ludów” i inne bliskowschodnie wydarzenia.
Centre Thucydide
Centrum Tukidydesa (Centre Thucydide) zajmuje się analityką i badaniem stosunków międzynarodowych. W jego dewizie znajduje się „geopolityczny ślad” pod postacią nawiązań do greckiego historyka Tukidydesa, uważanego współcześnie za prekursora realistycznego myślenia o stosunkach międzynarodowych[66]. „Centrum (…) zostało stworzone w 1999 roku w ramach Uniwersytetu Panthéon-Assas (Paris 2). Centrum w sposób ogólny zajmuje się stosunkami międzynarodowymi w ich różnych wymiarach; przejawia się to poprzez publikowanie, od 2000 roku, Francuskiego Rocznika Stosunków Międzynarodowych, wydawanego corocznie przez Wydawnictwo Bruylant. Centrum organizuje, samodzielnie lub we współpracy z innymi podmiotami, seminaria i konferencje we Francji i za granicą oraz realizuje projekty badań akademickich bądź badań stosowanych, których efektem są publikacje (…). Składa się z ekipy około dwudziestu badaczy, doktorantów i doktorów. Jest także kolejnym etapem w karierze naukowej absolwentów z magisterium stosunków międzynarodowych Uniwersytetu oraz doktorantów ze Szkoły Doktoranckiej Prawa Międzynarodowego, Prawa Europejskiego, Stosunków Międzynarodowych i Prawa Porównawczego. Od powstania Centrum jest kierowane przez profesora Serge’a Sura. Swoje imię zawdzięcza greckiemu historykowi Tukidydesowi (460-400 p.n.e.), autorowi Wojny Peloponeskiej (431-404 p.n.e.), uważanemu za jednego z prekursorów nauk historycznych, ale także realistycznego podejścia do stosunków międzynarodowych. Tukidydes był też jednym z pierwszych geopolityków: analizował konflikty i rywalizację o wpływy między ośrodkami politycznymi. Grecki pisarz poruszał równocześnie problematykę instytucji publicznych i rozpoczął dyskusję o sprawach wojny i pokoju, sojuszy, decyzji politycznych. Przedstawiał to, co odnosi się do ludzkiego działania, kalkulacji, strategii, wartości i obiektywnych czynników, które warunkują to działanie i wpływają na jego skutki. Humanista i realista zarazem, stworzył na wskroś nowoczesną myśl polityczno-filozoficzną” – głosi strona internetowa instytutu[67]. Tukidydes relacjonował zmagania potęgi morskiej i lądowej; z tej przyczyny jest on często przywoływany w rozważaniach geopolitycznych[68]. Centrum Tukidydesa wydaje się więc pośrednio odwoływać do geopolityki rozumianej jako neorealistyczny paradygmat badawczy.
Z projektów badawczych ośrodka należy wymienić poświęcony konfliktom i bezpieczeństwu w regionie Morza Czarnego. Chociaż prowadzony w think tanku związanym ze środowiskiem znawców prawa międzynarodowego, którzy badają stosunki międzynarodowe, to zaowocował „interdyscyplinarną” publikacją o konotacjach geopolitycznych. Autorzy piszą między innymi o historycznych przesłankach rosyjskiej dominacji w regionie[69], pozostających poza zainteresowaniem nauk politycznych (i nauki o stosunkach międzynarodowych) czynnikach geograficznych, takich jak geografia fizyczna, hydrologia i klimat[70], a następnie przechodzą do ekonomii krajów Europy Wschodniej oraz analizy politycznej i geopolitycznej regionu[71]. Publikacja stanowi kompletną, „interdyscyplinarną” monografię.
Institut Choiseul pour la politique internationale et la géoéconomie
Do szeroko pojętej problematyki geopolitycznej nawiązuje Institut Choiseul, utworzony w 2002 jako „think tank do spraw stosunków międzynarodowych” (pełna nazwa: L’Institut Choiseul pour la politique internationale et la géoéconomie, czyli Instytut Choiseul dla Polityki Międzynarodowej i Geoekonomii)[72]. Dyrektorem jest Pascal Lorot[73]. Instytut deklaruje się jako niezależne centrum badań kwestii strategicznych o znaczeniu międzynarodowym, a jego działania mają być „poświęcone obronie oddziaływania strategicznego i gospodarczego Francji”[74]. Think tank ma się również zajmować analizą stosunków międzynarodowych, strategii i układu sił w sferach międzynarodowej ekonomii, polityki i kultury, a ogólnie rzecz biorąc: geopolityką i geoekonomią[75].
Instytut wychodzi z założenia bliskiego reprezentantom realizmu w stosunkach międzynarodowych: sednem stosunków międzynarodowych są sprzeczne interesy państw. W Choiseul preferowane jest podejście eklektyczne. Podkreśla się znaczenie ekonomii w stosunkach międzynarodowych i rolę podmiotów gospodarczych w realizacji interesu państwowego. Ośrodek koncentruje się na geoekonomii rozumianej przez P. Lorota jako analiza strategii państwa w ochronie gospodarki narodowej i wspomaganiu „przedsiębiorstw narodowych”. Geopolityka natomiast to metoda, która ma służyć analizowaniu konfliktów o terytorium rozgrywających się pod wpływem środowiska geograficznego i społecznego, argumentów politycznych i trendów historycznych. Geoekonomia podobnie jak klasycznie rozumiana geopolityka bada relacje siły i przestrzeni, lecz przestrzeń jest postrzegana jako „wirtualna”, nie ograniczona do granic politycznych czy fizycznych. Rywalizacja ta celuje w osiągnięcie supremacji technologicznej i handlowej[76].
Institut Thomas More
Jeden z najmłodszych francuskich think tanków, z siedzibą w Paryżu i Brukseli, zajmuje się nie tylko kwestiami globalnymi, lecz także polityką europejską i wewnętrzną polityką Francji. Cechą charakterystyczną jest brak jednego paradygmatu badawczego: eksperci ośrodka posiadają bardzo zróżnicowane wykształcenie i doświadczenie zawodowe. Są wśród nich także geopolitycy. J.-S. Mongrenier specjalizuje się w NATO i obronności europejskiej, problematyce Europy i Eurazji, relacjach Rosja – Europa i w europejskiej polityce sąsiedztwa. Posiada licencjat z historii i geografii, tytuł magistra nauk politycznych, ukończone studia podyplomowe z geografii i geopolityki oraz doktorat z geopolityki. Jest współpracownikiem przeglądu „Hérodote”. Geopolityką i ekonomią rozwoju zajmuje się M. Nabeth.
Wnioski
W badaniu rzeczywistości międzynarodowej współistnieją dwa trendy: tzw. powrót geopolityki i wzrost znaczenia think tanków. Renesans geopolityki ma swoje źródła w wydarzeniach politycznych, gospodarczych i społecznych, które podkopały optymizm społeczeństw Zachodu, osłabiły pozycję leżących na Zachodzie ośrodków siły, a przez to wzbudziły popyt na realistyczne idee wyjaśniające rzeczywistość i uwzględniające „trwałe” czynniki, których znaczenie przez pewien czas zostało zlekceważone (jak na przykład zasoby surowców energetycznych). Rewolucja informacyjna, globalizacja i wzrost złożoności tejże rzeczywistości politycznej wytworzyły zapotrzebowanie i umożliwiły powstanie klasy ekspertów spraw międzynarodowych; spraw, które do tej pory stanowiły domenę zarezerwowaną dla naukowców-teoretyków oraz decydentów-praktyków. Think tanki odpowiadają również na zasygnalizowany wyżej popyt na nowe idee.
Niektóre z tych „nowych pomysłów” czerpią ze znanej od dawna geopolityki. Jednym z jej najbardziej praktycznych wymiarów jest graficzne przedstawianie zjawisk o znaczeniu politycznym – stąd pokrewne zjawisko określane mianem „powrotu Mapy”. Ze znaczenia obrazowania graficznego doskonale zdają sobie sprawę francuscy badacze spraw międzynarodowych. Dlatego nawet ci intelektualiści, którzy geopolitykami nie są, geopolityki nie uprawiają ani nie odwołują się do niej bezpośrednio, często sięgają po dorobek kartografii i geografii, czego przykładem jest ośrodek CERI. Najbardziej podstawową i najważniejszą funkcją grafiki, mapy, czy wykresu, jest wizualizacja informacji: danych albo wyobrażeń o rzeczywistości, zgodnie z powiedzeniem: „Jeden obraz wart jest tysiąca słów”.
Il. 8. Kontynenty wg francuskiego MSZ
Z francuskiej perspektywy polityczna Europa obejmuje północ geograficznej Eurazji; cała Rosja znajduje się w Europie. Źródło: francuskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych,< http://diplomatie.gouv.fr/fr/pays-zones-geo/> (16.06.2012).
Rolę obrazowania geograficznego uzmysławia przykład ilustrowany na powyższym szkicu. Grafika zaczerpnięta ze strony internetowej francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, która jednoznacznie umiejscawia Rosję na obszarze kontynentu europejskiego. Jest to wymowny przykład odzwierciedlający francuski punkt widzenia na Europę i aktualne koncepcje polityczne i strategiczne, takie jak uprzywilejowaną rolę Rosji wśród partnerów politycznych Francji, znaczenie Rosji dla Europy, tendencje unifikacyjne i integracyjne z korzyścią dla Francji („silna Francja w silnej Europie”). Mapy, rysunki, wykresy i inne materiały publikowane przez ośrodki analityczne i badawcze oraz wykorzystywanie elementów geografii i kartografii pozwala na lepsze zrozumienie rzeczywistości politycznej.
Na wymienionych przykładach widać, że problematyka geopolityczna jest traktowana przez francuskie think tanki w sposób zróżnicowany i bardzo swobodny. Należy podkreślić ogromny wkład tych organizacji w rozwój myśli geopolitycznej i szerzej: myśli geopolitycznej. Szkoła Hérodote i Instytut Choiseul specjalizują się w geopolityce (ściślej: środowisko „Hérodote” uwzględnia znaczenie geografii, a Choiseul koncentruje się na geoekonomii). Liderzy tych instytutów mają w dorobku bogate rozważania teoretyczne na temat geopolityki (i geoekonomii). Podejście naukowe i teoretyzujące jest tam uprawiane na równi z analityką spraw międzynarodowych. Portal geopolityczny Diploweb.com prezentuje „interdyscyplinarne” podejście do geopolityki, w praktyce geopolityką nazywając to, co wyjaśnia rzeczywistość w sposób możliwie pełny i eklektyczny. Podkreśla się znaczenie geografii i czynników historycznych. Treści mają charakter nie tyle naukowy, co raczej popularnonaukowy, a w miejsce analityki realizowanej na zamówienie konkretnych podmiotów Diploweb.com prezentuje teksty dotyczące aktualnych wydarzeń i niepozbawione walorów naukowości, ale jednocześnie charakteryzujące się pewnymi cechami publicystyki. Z kolei najstarszy i zarazem jeden z najbardziej uznanych ośrodków tego typu – akademicki CERI – w ogóle nie mówi o geopolityce w swych założeniach. Jednakże w praktyce prowadzi projekty badawcze na tematy będące obszarem zainteresowań geografii politycznej (granice) oraz geopolityki (potęga). Działalność jest wspierana przez kartografów z paryskiej uczelni Science Po, w rezultacie czego opracowano imponującą bazę wiedzy geograficznej i kartograficznej służącą w badaniach polityki. Pozostałe ośrodki w mniejszym stopniu przejawiają zainteresowanie geopolityką: używają tego słowa w znaczeniu strategii bezpieczeństwa energetycznego (IFRI) albo opierają się na badaczach-geopolitykach (P. Boniface z IRIS i J.-S. Mongrenier z Instytutu Thomasa More’a).
Reasumując, treści nawiązujące do problematyki geopolitycznej, które powstają we francuskich think tankach, są bez wątpienia wartościowym źródłem wiedzy o polityce międzynarodowej dzięki swojemu zróżnicowaniu, oryginalności i wpływowi na dorobek geopolityki, nauki o stosunkach międzynarodowych i innych dziedzin nauki we Francji. Instytuty analityczne i badawcze stanowią drugi – obok środowiska akademickiego, z którym nierzadko są powiązane – ośrodek dostarczający opracowań na temat polityki. Zajmują się działalnością badawczą, analityczną, a także publicystyczną (komentatorską). Takie pomieszanie perspektyw w praktycznej działalności tych organizacji utrudnia jednak badanie tego środowiska i jego „produktów”.
Podobny chaos dotyczy także kwestii terminologicznych i – szerzej – metodologicznych. O ile bardzo często używa się pojęć takich „interdyscyplinarny” czy „multidyscyplinarny” oraz „geopolityka” i „geopolityczny”, to bardzo rzadko są one definiowane. Jeżeli już dochodzi do prób wyjaśniania tych określeń, to skutkują one bardzo uproszczonymi (wręcz naiwnymi) definicjami. Chociaż niektóre think tanki wywodzą swoje korzenie wprost od uznanych francuskich teoretyków geopolityki i geoekonomii (Lacoste, Lorot), lub odwołują się do ich spuścizny, to prezentują bardzo ograniczone ambicje metodologiczne, z dużą dozą swobody traktując fundamenty teoretyczne. Można wręcz odnieść wrażenie, że kiedy mowa o jakiejś „dyscyplinarności”, to Francuzi mają na myśli naukowe walory podejścia do przedmiotu badań (bez rozgraniczania dyscyplin), natomiast gdy używają słowa „geopolityka”, to chodzi im o politykę globalną sensu largo. O wiele większą wagę przywiązuje się do praktycznego poruszania tematyki międzynarodowej, niż do dysput teoretycznych. Pozostaje kwestią otwartą, na ile jest to cecha wspólna wszystkich francuskich środowisk obserwujących politykę międzynarodową (w tym także akademickich), a na ile wynika to z faktu, że think tanki tworzy się po to, by zajmowały się problemami praktyki politycznej, a nie rozważaniami metodologicznymi, bez względu na znaczenie tych ostatnich.
Źródło: "Przegląd Geopolityczny" 2014, tom 8.
[1] J. Rak., „Geopolityka”. Recenzja książki, www.konserwatyzm.pl,
<http://www.konserwatyzm.pl/artykul/7955/geopolityka-recenzja-ksiazki> (23.03.2013).
[2] L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010, s. 7-69.
[3] O. Osica, Postgeopolityka, „Przegląd Polityczny” nr 115/116, 2012.
[4] Mówi się o „wzroście” think tanków, czyli zwiększającej się profesjonalizacji i znaczeniu na przestrzeni ostatniej dekady XX wieku i pierwszej dekady XXI wieku, chociaż ściśle rzecz biorąc w ostatnich latach liczba think tanków spadła. Zob. Global Go To Think tanks Report and Policy Advice 2012, red. J. G. McGann , University of Pennsylvania, styczeń 2013. Być może dochodzi do pewnego rodzaju „rynkowej selekcji” podmiotów, skoro ich działalność jest w dużym stopniu uzależniona od pozyskania źrodeł finansowania i funkcjonują one w quasi-rynkowej rzeczywistości, reprezentując stronę podażową odpowiadającą na popyt w postaci zapotrzebowania na badania, analizy i doradzanie.
[5] Global Go To Think tanks Report and Policy Advice 2012, red. J. G. McGann, University of Pennsylvania, styczeń 2013, s. 15.
[6] Global Go To Think tanks Report…, s. 16. Kryzys zaufania do partii politycznych, które przestały odpowiadać na potrzeby wyborców, stał się przyczyną przejęcia niektórych funkcji partii przez think tanki. Think tanki zaczęły stanowić narzędzie komunikacji społeczeństwa z politykami w reakcji na „kryzys reprezentacji”. Ten aspekt miał duże znaczenie dla rozwoju francuskiej sceny think tanków: zob. Les think tanks ont gagné en savoir-faire, wywiad z Sélimem Allilim, leJDD.fr, 13.08.2012.
[7] D. Moïsi D., Geopolityka emocji, Warszawa 2012.
[8] Zob. W. Ziętara, Think tanks. Na przykladzie USA i Polski, Lublin 2010; P. Zbieranek, Polski model organizacji typu think tank, Warszawa 2011; T. T. Kaczmarek, Kto kieruje globalizacją? Think tanki – kuźnie nowych idei, Warszawa 2011.
[9] Global Go To Think tanks Report… s. 15-23.
[10] T. de Montbrial, O roli „laboratoriów idei”, czyli think tank we współczesnym świecie, „Stosunki Międzynarodowe-International Relations”, nr 1, t. 45, 2012.
[11] L. Moczulski, Geopolityka…, s. 7-78.
[12] S. Musiał, Ewolucja i stan francuskiej nauki o stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe – International Relations”, nr 3-4, t.28/2003, s. 97-100.
[13] W. Kazanecki, Współczesna francuska myśl geopolityczna. Główne tendencje i ich reprezentanci, Toruń 2012.
[14] O. Osica, op. cit.
[15] L. Moczulski, op. cit., s. 5.
[16] Ibidem, s. 72.
[17] Ibidem, s. 75.
[18] R. Kuźniar, Polityka i siła. Studia strategiczne – zarys problematyki, Warszawa 2006 , s. 82–83.
[19] Uniwersytety są podstawą suwerenności dzisiejszego państwa, wywiad z R. Skarzyńskim, Geopolityka.net, 19.04.2012, <https://geopolityka.net/uniwersytety-sa-podstawa-suwerennosci-dzisiejszego-panstwa/> (24.03. 2013). R. Skarzyński neguje także naukowość teorii stosunków międzynarodowych: zob. Idem, Podstawowy dylemat politologii: dyscyplina nauki czy potoczna wiedza o społeczeństwie. O tradycji uniwersytetu i demarkacji wiedzy, Białystok 2012; Mobilizacja polityczna. Współpraca i rywalizacja człowieka współczesnego w wielkiej przestrzeni i długim czasie, Warszawa 2011; Anarchia i policentryzm. Elementy teorii stosunków międzynarodowych, Białystok 2006.
[20]J. Macała, Czym jest geopolityka? Spory wokół jej definicji [w:] Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, red. Z. Lach , J. Wendt, Częstochowa 2010, s. 9-20.
[21] <http://www.Diploweb.com/IMG/pdf/Pierre_Verluise_CV_janvier_2012.pdf> (22.09.2012).
[22] <http://www.Diploweb.com/Proposer-un-article.html> (29.10.2012).
[23] Na przykład niedawna książka: P. Verluise, Géopolitique des frontières européennes. Elargir, jusqu’où ?, Paris 2013.
[24] <http://www.Diploweb.com/-Cartes-geopolitiques–.html> (26.10.2012).
[25] Zob. zapytanie w Google: site:http://www.sciencespo.fr/ceri géopolitique.
[26] <http://www.sciencespo.fr/ceri/fr/papier/etude?page=5> (24.03.2013).
[27] <http://ceriscope.sciences-po.fr> (23.02.2014).
[28] <http://cartographie.sciences-po.fr/> (23.02.2014).
[29] <http://ceriscope.sciences-po.fr/pauvrete> (23.02.2014).
[30] <http://ceriscope.sciences-po.fr/frontieres> (23.02.2014).
[31] <http://ceriscope.sciences-po.fr/puissance> (23.02.2014).
[32] Zob. np. A. De Tinguy, La Russie et ses frontières : des bouleversements de l’ouverture à la réorientation des espaces et aux désarrois post-impériaux, CERISCOPE Frontières, 2011, [en ligne], consulté le 24/03/2013, URL : http://ceriscope.sciences-po.fr/content/part3/la-russie-et-ses-frontieres.
[33] Zob. <http://cartographie.sciences-po.fr/fr/cartotheque> (24.10.2012).
[34] <http://cartographie.sciences-po.fr/sites/default/files/F04c_geostrategie.jpg> (24.10.2012).
[35] J. Bertin (1918-2010), kartograf i geograf, absolwent Sorbony, pracownik CNRS i „ojciec” semiologii graficznej, <http://cartographie.sciences-po.fr/en/node/2> (24.03.2013.
[36] Z. Martyniak, Organizacja i zarządzanie. 42 problemy teorii i praktyki, Warszawa 1979, s. 174 – 175.
[37] Zob. np. animacje i mapy przedstawiające rozwój imperium islamskiego:
<http://cartographie.sciences-po.fr/fr/latelier-de-cartographie-au-d-partement-des-arts-de-lislam-12> (24.03.2013).
[38] Zob. <http://thinktanks.fpri.org> (6.122012).
[39] <http://fr.wikipedia.org/wiki/Institut_français_de_géopolitique> (6.12.2012).
[40] <http://www.geopolitique.net/institut/presentation> (6.12.2012).
[41] W. Kazanecki, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoły Hérodote, „Racja Stanu. Studia i materiały”, Półrocznik nr 1 (5) 2009 Wrocław 2009, s. 199-217.
[42] Nazwisko bardzo utożsamiane z geopolityką, autor m.in. Géopolitique, Larousse 2009; Dictionnaire de geopolitique / sous la dir. de Yves Lacoste. – Paris : Flammarion, 1994. Y. Lacoste stawiany jest pod tym względem obok gen. P.-M. Gallois i Marie-France Garaud.
[43] <http://www.herodote.org> (23.02.2014).
[44] W. Kazanecki , Geopolityka we Francji…, s. 199-211.
[45] Ibidem.
[46] Ibidem.
[47] Ibidem.
[48] D. Madejski, Spojrzenie z góry. Geopolityka jako nauka pomocnicza historii, „Geopolityka: Biuletyn naukowo-analityczny” nr 1/2008, Instytut Geopolityki, s. 124-140.
[49] Y. Lacoste, Geopolityka Śródziemnomorza, Warszawa 2010, s. 17.
[50] W. Kazanecki, Geopolityka we Francji…, s. 204-217.
[51] Ibidem.
[52] Ibidem.
[53] Ibidem. Por. Y. Lacoste, La géographie, ça sert, d’abord, à faire la guerre, Paris 2012. Lektura dzieła Lacoste’a w oryginale i w całej rozciągłości rzuca więcej światła na jego stosunek do geopolityki.
[54] <http://www.ifri.org/?page=missions> (24.03.2013).
[55] <http://www.ifri.org/?page=thierry-de-montbrial-fondateur-et-directeur-general> (24.03.2013).
[56] Zob. np. <http://www.monde-diplomatique.fr/cartes/> (16.06. 2012).
[57] <http://www.ifri.org/index.php?page=detail-centre-recherche&id=16> (16.06.2012.
[58]< http://www.ifri.org/index.php?page=detail-centre-recherche&id=16§ion=axes#anchorcenter> (16.06.2012).
[59] <http://www.ifri.org/index.php?page=detail-centre-recherche&id=20> (16.06.2012).
[60] Por. Geoekonomia, red. E.Haliżak, Warszawa 2012.
[61] <http://fr.wikipedia.org/wiki/Pascal_Boniface> (22.09.2012).
[62] <http://www.iris-france.org/iris/presentation.php> (24.03.2012).
[63] « Maîtriser les fondamentaux de la géopolitique contemporaine par une approche pluridisciplinaire des relations internationales »,
<http://www.iris-sup.org/les_diplomes/relations_internationales_1ere_annee.html> (23.09.2012).
[64] Zwraca uwagę to, że uczy się „śledzić” specjalistyczne portale i publikatory brytyjskie oraz amerykańskie być może dlatego, aby porównywać koncepcje i zasób wiedzy dominującego świata anglosaskiego z „drugim w kolejności” – frankofońskim. Nie ma natomiast specjalizacji w analityce mediów azjatyckich ani żadnych innych – co zrozumiałe ze względu na potencjalne trudności językowe.
[65] <http://www.frstrategie.org/barreFRS/publications/chroniques.php> (19.10.2012).
[66] A. Gałganek, Historia teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 2009, s. 123-154.
[67] <http://www.afri-ct.org/-Presentation-?lang=fr> (25.10.2012).
[68] Zob. D. Madejski, op. cit., s. 124-140.
[69] Conflits et sécurité dans l’espace mer Noire : L’Union européenne, les riverains et les autres, éd. Baptiste Chatré, Stéphane Delory, Editions Panthéon Assas 2010, s. 38-49.
[70] Ibidem, s. 49-55.
[71] Ibidem, s. 118-126.
[72] <http://www.choiseul.info/missions> (27.01.2013).
[73] W jego dorobku znajdują się pozycje poświęcone polityce wschodniej: La conquête de l'Est – Les atouts de la France dans le nouvel ordre européen (avec Georges Ayache), Calmann-Lévy, 1991; Les pays baltes, "Que-sais-je ?", P.U.F. 1991. 2e éd.; Le réveil balte, collection “Pluriel-intervention”, Hachette, 1991; Les nouvelles frontières de l'Europe (direction de l'ouvrage), Economica, 1993.
[74] <http://www.choiseul.info/missions> (27.01.2013).
[75] W. Kazanecki, Francuskie instytuty badawcze zajmujące się tematyką stosunków międzynarodowych i geopolityką – przypadek Instytutu Choiseul, „Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych”, Zeszyt Specjalny nr 6, Wrocław, wrzesień 2006, s. 23-40.
[76] Ibidem, s. 23-40.