Leszek Sykulski: Ideologiczne źródła współczesnej polityki Rosji – zarys

Cykl tematyczny: Rosyjska geopolityka, odc. 7

dr Leszek Sykulski

Analiza założeń i strategii rosyjskiej polityki zagranicznej jest o tyle trudna dla ludzi Zachodu, iż w naszym kręgu cywilizacyjnym słowo (mówione i pisane) ma inny wymiar niż na Wschodzie. Rosja jest tworem cywilizacyjnym ukształtowanym pod wpływem Bizancjum i panowania mongolskiego. W świecie aksjologicznego Wschodu słowa nie muszą bezpośrednio korespondować z rzeczywistością, nie są przypisane do niej na stałe. Co więcej, ich wymiar strategiczny to przede wszystkim maskowanie własnych celów i zamiarów. Służą zatem nie do opisu rzeczywistości i dostarczania wiarygodnej informacji, lecz przede wszystkim dezinformacji. We wschodnim rozumieniu polityki istotne znacznie ma zatem wyłącznie rzeczywistość, a tutaj decyduje realna siła lub jej brak. Podpisane protokoły i wypowiedziane deklaracje są jedynie dodatkiem. 

W związku z powyższym, o wiele ważniejsze niż analiza oficjalnych dokumentów państwa rosyjskiego, przeznaczonych głównie dla pożądanego modelowania zagranicznej i wewnętrznej opinii publicznej, jest analiza prac i wypowiedzi tamtejszych ośrodków eksperckich, ważniejszych analityków, badaczy, teoretyków i praktyków polityki zagranicznej, geopolityki i bezpieczeństwa. Dla oceny głównych wektorów obecnej polityki rosyjskiej szczególnie cenne są wypowiedzi i prace z końca lat osiemdziesiątych i z lat dziewięćdziesiątych XX wieku, wskazujące na istotne czynniki, mające znaczenie w kreowaniu rosyjskiej strategii do połowy obecnego wieku. Warto zauważyć, że polityka zagraniczna Rosji jest ściśle związana z jej polityką wewnętrzną. 

Jednym z ważnych elementów kreowania postaw społecznych przez Kreml jest metoda zarządzania refleksyjnego (ros. refleksiwnoje uprawlenije, ang. reflexive management). Jest ona prężnie rozwijana nie tylko w Rosji, ale i w Stanach Zjednoczonych. W uproszczeniu polega na odgórnym sterowaniu odbiorem specjalnie przygotowanych bodźców/informacji przez daną grupę odbiorców (np. klasę w szkole, pododdział w wojsku lub całe społeczeństwo – swoje lub obce). Odbiorca „dobrowolnie” przyjmuje z góry określony przez inicjatorów przekaz, afirmując go jako „własny”. Teoria sterowania refleksyjnego stosowana jest oczywiście nie tylko wobec własnego społeczeństwa, ale stanowi ważny element globalnych wojen informacyjnych[1].

Trudno zgodzić się z tezą, często wygłaszaną na łamach krajowych publikacji poświęconych polityce rosyjskiej, iż po 1991 r. u naszego wschodniego sąsiada zapanowała „ideowa pustka” czy też „ideologiczna próżnia”. Uważna analiza rosyjskiego dyskursu polityczno-ideowego i strategii politycznych prowadzi do zgoła odmiennych wniosków.

Na potrzeby kształtowanego odbioru i modelowania postaw pożądanych wśród politycznie aktywnej części społeczeństwa, rosyjskie elity decyzyjne już od końca lat osiemdziesiątych XX wieku rozpoczęły angażowanie w dyskursie politycznym klasycznych koncepcji geopolitycznych i całego instrumentarium pojęć i obrazów (kodów) geopolitycznych.

Za pomocą doktryn geopolitycznych przedstawiana jest ciągłość imperialna Rosji od Rusi Kijowskiej (upatrywana jako kolebka „cywilizacji rosyjskiej”) przez Wielkie Księstwo Moskiewskie, Imperium Rosyjskie, ZSRS po Federację Rosyjską. Pozytywnymi postaciami stają się tacy władcy i przywódcy jak Iwan IV Groźny, Piotr Wielki, Katarzyna II, Feliks Dzierżyński czy Józef Stalin. Głównym wrogiem staje się „zgniły moralnie Zachód” na czele ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Misją dziejową Rosji staje się „misja eurazjatycka”, polityczne zjednoczenie zachodniej Europy i Rosji (Unii Europejskiej i Unii Eurazjatyckiej).

Geopolityka stała się jednym z kluczowych elementów przekazu ideologicznego Kremla dla zaangażowanej politycznie części społeczeństwa, poczynając od środowisk tzw. „siłowików”, przez dyplomację (dziedzina ta jest przedmiotem powszechnie wykładanym w akademiach dyplomatycznych i akademiach resortów siłowych), przez niemal wszystkie ważniejsze orientacje polityczne (książki odwołujące się do geopolityki piszą komuniści, np. G.Ziuganow, nacjonaliści, np. W.Żyrinowski, liberałowie, np. S.Karaganow). Stanowi także atrybut w przekazie propagandowym dla osób zainteresowanych polityką Rosji. Można to zaobserwować na wybranym niżej przykładzie.

Pożądaną postawą dla mas stała się doktryna, którą Siergiej Karaganow określił mianem „oświeconego konserwatyzmu”[2]. Postawa, odwołująca się do agregatu „wartości tradycyjnych”, opiera się na sprzeciwie wobec zachodniego modelu demokracji i liberalizmu. Stanowi integralny element budowania antynomii wobec zachodniej cywilizacji nie tylko w oparciu o Cerkiew, ale i islam oraz elementy filozofii buddyjskiej. Rosja kreowana jest jako rezerwuar tradycyjnych wartości, zdewaluowanych na Zachodzie, takich jak patriotyzm, tradycyjny model rodziny, solidarność społeczna, szacunek wobec państwa itd. Celem nowej doktryny jest zjednoczenie dalekich od siebie środowisk politycznych i religijnych wokół postaw konserwatywnych. Co interesujące, do tego typu wartości odwołują się w Rosji nie tylko środowiska tradycyjne kojarzone z nurtem konserwatywnym, jak Cerkiew czy „Biali”, ale i komuniści. Jedną z najbardziej konserwatywnych formacji politycznych w Rosji jest Komunistyczna Parta FR. Postawa konserwatywna łączy Cerkiew i społeczność muzułmańską w Rosji, tworzy sympatyków Rosji w krajach islamskich.

Rosyjskie elity decyzyjne dokonały redefinicji tzw. idei rosyjskiej, dotychczas tradycyjnie opartej na patriotyzmie, ideologii państwowotwórczej (przewodniej roli struktur siłowych) i imperialnej. Postawa niechętna wobec dominacji Stanów Zjednoczonych na świecie oraz zachodniego modelu demokracji i wartości liberalnych oraz afirmująca dążenia imperialne Rosji zyskała swoje głębokie podłoże społeczne w postaci ideologii, będącej mieszanką koncepcji i kodów geopolitycznych oraz „oświeconego konserwatyzmu”. W oparciu m.in. o nową rosyjską ideę tworzone są nowe elity władzy, na czele z tzw. „nową szlachtą”, jak Nikołaj Patruszew, były szef FSB i bliski współpracownik W.Putina, określił rosyjskie tajne służby.

Ważne znaczenie w formowaniu nowego systemu ideologicznego mają koncepcje „rosyjskiego świata” i związanej z nim polityki historycznej. „Rosyjski świat” (ros. Russkij mir) jako wspólnota ludzi mówiących po rosyjsku (russkich ludiej) oraz identyfikujących się z rosyjskim dziedzictwem narodowym (oprócz języka, kultura, religia prawosławna), została szeroko przedstawiona przez Władimira Putina w 2012 r.[3] Co charakterystyczne, pojęcie „narodu rosyjskiego” jest rozpatrywane przez Kreml w kategoriach ponadetnicznych. Moskwa pretendując zatem do ochrony „wspólnoty rosyjskiej” jednostronnie przyznaje sobie prawo do interwencji w państwach, które naruszają prawa „ludzi rosyjskich”. Trzonem wyżej wspomnianego „rosyjskiego świata”, oprócz Rosji, są Białoruś i Ukraina. Próba łączenia „ludzi rosyjskich” stanowi jeden z istotnych elementów forsowanej przez administrację Władimira Putina integracji eurazjatyckiej.

Generowanie i wdrażanie nowego systemu ideologicznego nie byłoby możliwe bez odpowiedniego instrumentarium sił i środków. W wielu krajach zachodnich siła rosyjskiej państwowości jest najczęściej mylnie oceniana, bądź to poprzez analizę stopnia rozwoju rosyjskiej gospodarki, bądź to na podstawie oceny sił zbrojnych FR. W tradycji polskiej szkoły wschodoznawczej, istotę siły rosyjskiej chyba najcelniej ujął Włodzimierz Bączkowski:

Głównym rodzajem broni rosyjskiej, decydującym o dotychczasowej trwałości Rosji, jej sile i ewentualnych przyszłych zwycięstwach, nie jest normalny w warunkach europejskich czynnik siły militarnej, lecz głęboka akcja polityczna, nacechowana treścią dywersyjną, rozkładową i propagandową. W tej też dziedzinie twórczości obronnej Rosji skupia się gros wysiłków rosyjskich umysłów, tych wysiłków, które w Europie ograniczają się głównie do dociekań na tematy manewrowo-operacyjne. Armia rosyjska jest de facto drugoplanowym rodzajem broni rosyjskiej. Ocena więc siły Rosji wg każdorazowego stanu armii rosyjskiej może być niejednokrotnie słuszną, lecz w zasadzie i na dłuższą falę jest błędna.

C.d.n.