Mateusz Hudzikowski: Geopolityka Iranu – pochodzenie Persów

Mateusz Hudzikowski: Geopolityka Iranu – pochodzenie Persów

dr Mateusz Hudzikowski

Irańczycy sami siebie określają mianem Persów[1]. Ta nazwa bardzo często spotykana jest zarówno w publicystyce, jak i publikacjach naukowych, co ma swoje uzasadnienie. Decydują o tym względy historyczne, etniczne i kulturowe, a jeśli chodzi o samych mieszkańców Iranu, również poczucie narodowej dumy. Irańczycy, czy też Persowie, są bowiem stereotypowo utożsamiani z Arabami, jako że zamieszkują Bliski Wschód i w większości wyznają islam. To podejście jest jak najbardziej błędne, gdyż Persowie nie są w żaden sposób spokrewnieni z Arabami, którzy należą do ludów semickich. Irańczycy natomiast wywodzą się z rodziny indoeuropejskiej, co czyni ich bliskimi kuzynami Hindusów z jednej, a dalszymi kuzynami większości narodów europejskich z drugiej strony. Arabowie, co zabrzmi paradoksalnie, więcej wspólnego mają z mieszkańcami Izraela – Żydami.

Językiem urzędowym Iranu jest język perski (farsi). Władysław Kopaliński zalicza go do  kategorii języków irańskich, wraz z kurdyjskim, tadżyckim, beludżi, afgańskim (paszto bądź puszti) oraz wieloma wymarłymi językami starożytnego Środkowego Wschodu. Języki irańskie wraz z językami indoaryjskimi (czyli indyjskimi) stanowią  razem grupę języków indoirańskich, wchodzących w skład wielkiej rodziny języków indoeuropejskich, wraz z większością języków współczesnej Europy[2].

Język arabski natomiast należy do grupy języków semickich (do nich zalicza się również wymarłe języki starożytnego Bliskiego Wschodu, np. asyryjsko-babiloński),  podobnie jak hebrajski, co świadczy o wspólnym pochodzeniu tych dwóch nacji. W dodatku sami Arabowie są świadomi swojego pokrewieństwa z Żydami: wywodzą swe pochodzenie od pierwszego syna Abrahama – Ismaela[3] (co po hebrajsku znaczy: ”Bóg usłyszał”), któremu według Księgi Rodzaju Bóg zapowiedział, iż również stanie się głową dużego narodu. Protoplastą narodu żydowskiego był natomiast drugi syn Abrahama – Izaak (po hebrajsku: ”Ten, który się śmieje”), a jego wnuk Jakub zapoczątkował dwanaście plemion Izraela. Muzułmanie uznają Abrahama (po arabsku Ibrahim – postać ta często pojawia się w Koranie) za patriarchę; wierzą, iż Bóg nakazał mu razem z Ismaelem zbudować Al-Kabę w Mekce. Jedynie Arabowie, jako lud semicki i muzułmański zarazem, uważają się za potomków Abrahama. Persowie, chociaż też są wyznawcami islamu, z ludami semickimi spokrewnieni w żaden sposób nie są i nie powinni być myleni z Arabami, jak to się często zdarza.

Dzieje osadnictwa na terenie dzisiejszego Iranu są bardzo stare. Badania archeologiczne  potwierdziły obecność ludzi na Wyżynie Irańskiej już w neolicie, czyli epoce kamienia gładzonego oraz w epoce brązu. Z kolei wykopaliska z Tappe Sijalk dały dowód na istnienie jakiejś cywilizacji 2000 lat p.n.e., więc wiele lat przed wkroczeniem Persów na arenę dziejów. Przodkami Persów były natomiast ludy aryjskie, indoeuropejskie, które przybyły na te tereny z Europy Wschodniej (stepy czarnomorskie zamieszkiwali oni aż do początku II tysiąclecia p.n.e.) bądź Azji Środkowej, w każdym razie z rejonów położonych na północ od Morza Kaspijskiego, podczas wielkich migracji. Ponieważ wszystko to rozgrywało się w bardzo odległych czasowo epokach, a badania archeologiczne dostarczają jedynie wątłych danych, wszelkie dostępne informacje na ten temat są niepewne, mało dokładne i często ze sobą sprzeczne. Można jednak stwierdzić z dużą dozą prawdobodobieństwa, że Indoeuropejczycy zaczęli opuszczać swoje prasiedziby na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. Przyczyna tych wędrówek nie jest jednoznacznie potwierdzona, być może chodziło o oziębienie klimatu, co znajdowałoby odzwierciedlenie w perskich tradycjach i podaniach[4].

Na przełomie kolejnych tysiącleci ma miejsce wydzielenie się rodziny Greków i Ormian. Kolejny odłam to tzw. Staroeuropejczycy, kolonizujący Europę i dominujący nad ludami autochtonicznymi, np. Baskami. Następna grupa Indoeuropejczyków, wśród nich Hetytów, Traków i Indoirańczyków wydzieliła się z pnia indoeuropejskiego i po opuszczeniu swych siedzib skierowała się ku cieplejszemu klimatowi. Większość Ariów zaczęła wędrówkę na południe i dotarła na Wyżynę Irańską przez Kaukaz i dzisiejszą Turkmenię. Następnie część ludów indoeuropejskich skierowała się na wschód i doszła aż na subkontynent indyjski, podczas gdy pozostali osiedli na Płaskowyżu Irańskim. Plemiona irańskie podzieliły się na grupę medyjską, która zajęła północny zachód (obszar od gór Zagros na południu i góry Demawend niedaleko dzisiejszego Teheranu na wschodzie po Kaukaz na północy i jezioro Wan na zachodzie), dzisiejszy Kurdystan[5] oraz Azerbejdżan, a także grupę perską, osiadłą w części wschodniej i południowej, bliżej Zatoki Perskiej, u granic Elamu. Elam (nazwa biblijna) – dzisiejszy Chuzystan, prowincja Iranu – zwany był w starożytności Suzjaną, od nazwy swojej stolicy, Suzy. Indoeuropejczycy osiedlili się na wschód od tzw. żyznego półksiężyca – terenów w kształcie rogala sięgających od Zatoki Perskiej, poprzez dorzecza Tygrysu i Eufratu, skręcających na zachód w stronę Morza Śródziemnego, które stały się kolebką ludzkiej cywilizacji. Tam bowiem rozwinęła się wysoka kultura sumeryjska, o dalekowschodnich korzeniach, będąca fundamentem późniejszych bliskowschodnich cywilizacji: Akadu, Babilonii i Asyrii. Zróżnicowany teren zajęty przez Persów o wiele słabiej sprzyjał osadnictwu. Centrum wyżyny zdominowane było przez bezkresną pustynię, z trzech stron otoczoną wysokimi łańcuchami górskimi, a pomiędzy nimi znajdowały się żyzne doliny rzek i nadmorskie niziny, gdzie skupiało się ludzkie życie.

Medowie (ich potomkami są dzisiejsi Kurdowie[6]) i Persowie należeli do jednej grupy etnicznej, mieli podobne obyczaje i niemal identyczne pierwotne wierzenia, jednak dopiero w imperium perskim Cyrusa II połączyli się w obrębie jednego państwa. Do tego czasu istniały odrębne, różniące się od siebie organizacje plemion, a później quasi-państwa o odmiennych losach oraz liczne antagonizmy pomiędzy tymi irańskimi plemionami. Medowie uważali swych krewniaków za dużo gorszych od siebie. Pogarda, którą niemal irracjonalnie żywili Medowie do swych pobratymców, była wyjątkowo głęboka. Persami się brzydzono, a słynne medyjskie powiedzenie mówiło: „Najnędzniejszy z nas jest lepszy od najlepszego z Persów”.

Antagonizm medyjsko-perski, rywalizacja i późniejsza kooperacja obu tych plemion, a także cechy charakterystyczne Medów i Persów są o tyle istotne, że rzucają wiele światła na historię perskiej cywilizacji i mentalność narodu perskiego. Źródeł tych konfliktów należy upatrywać w dawnym aryjskim systemie organizacji społecznej, który został zakorzeniony na Wyżynie Irańskiej oraz w Indiach, dokąd trafił wraz z liczną grupa indoeuropejskich przybyszów. Jak wspomniano wyżej, część migrujących Ariów nie zatrzymała się na terenie Persji, lecz skierowała się na wschód. Wydarzenie to historia Indii odnotowuje jako najazd Ariów, który miał miejsce około 1500 p.n.e. Indie zamieszkiwały wtedy ludy drawidyjskie oraz Munda. Cywilizacja Doliny Indusu wywodziła się prawdopodobnie z Sumeru, uważanego za centrum najstarszej cywilizacji świata, który dał też początek kolejnym państwom starożytnym: Akadowi, Babilonii i Asyrii. Pierwotni mieszkańcy Indii najechani przez dysponujących bronią z brązu oraz rydwanami bojowymi Ariów (por. niżej) szybko zostali podbici. Ze zmieszania kultury najeźdźców oraz miejscowych narodziła się starożytna cywilizacja indyjska. Ariowie narzucili swój system społeczny, opierający się na podziale ludności na cztery warstwy, zwane warnami. Najwyższą warstwę stanowili bramini, czyli kapłani, trudniący się też nauczaniem i rozsądzaniem sporów. Drugą warną byli wojownicy (kszatrijowie) i władcy (radżowie). Była to aryjska arystokracja. Kolejna warstwa społeczna obejmowała tzw. wajśjów – kupców, rzemieślników, hodowców bydła (uznawanego za święte) i rolników. Najniższym stanem byli śudrowie – słudzy, niewolnicy etc., w większości rdzenna ludność. Ten aryjski podział na cztery warstwy zaczął ewoluować w Indiach w system kastowy[7], obecny do dnia dzisiejszego w państwie określanym mianem największej demokracji świata. Ariowie o jaśniejszej skórze należeli do wyższych stanów, ludność miejscowa będąca w warnach niższych miała ze względu na odmienne pochodzenie skórę ciemniejszą. Zaczęto uważać, że jaśniejszy odcień skóry to dowód na szlachetniejsze pochodzenie. Powstała również warstwa pariasów, „niedotykalnych”, skupiająca ludzi wyrzuconych poza margines społeczeństwa, a co za tym idzie, systemu kastowego. Warny uległy podziałowi na kolejne warstwy, a te na jeszcze inne i tak wytworzyła się nowożytna postać systemu segregującego ludzi na nieskończenie wiele sposobów[8].

System czterych stanów istniał również pomiędzy plemionami irańskimi. Wśród Ariów to Medowie należeli do kasty kapłańskiej, bardzo często byli też wojownikami i stanowili rodzaj arystokracji. Na dodatek w jednym z plemion medyjskich –  w plemieniu Magów – zawód kapłana dziedziczono, nikt nie mógł być dopuszczony do tajemnic religii, jeśli się Magiem nie urodził. To własnie stąd wzięło się późniejsze pojęcie magii jako nauki tajemnej, władzy nad siłami nadprzyrodzonymi, zgłębianej w starożytności i średniowieczu, oraz znaczenie terminu „mag” określające zajmującą się magią osobę, mającą dostęp tej elitarnej wiedzy[9]. W przeciwieństwie do Medów Persowie byli mniej ortodoksyjni w sferze religii i akceptowali kult obcych bóstw. Poza tym przeważająca liczba Persów należała do kasty chłopów. Późniejsze wystąpienie Persów pod wodzą Cyrusa II przeciw Medom nosi znamiona buntu chłopów przeciw władzy panów, wojowników i kapłanów, zważywszy że przez pewien czas Medowie panowali nad Persami, a perskie poczucie odrębności narodowej zaczynało się już wtedy kształtować.

 


[1] W asyryjskich napisach klinowych występują pod nazwą „lud Parsua”.

[2] Władysław Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i obcojęzycznych, Warszawa 1991, s. 564.

[3] Tad Szulc, Abraham. Powrót do źródeł, National Geographic 2001, nr 12 (27), s. 74 i n.

[4] Franciszek Machalski, Od Cyrusa do Mosaddeka, Warszawa 1960, s. 25.

[5] Grec. Atropatena.

[6] Maria Składankowa, Bohaterowie bogowie i demony dawnego Iranu, Warszawa 1983, s. 7.

[7] Esmond Wright (red.), Historia świata – starożytność, Warszawa 1996, s. 294.

[8] Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem, Kraków 2006, s. 34.

[9] M. Składankowa, Bohaterowie…,  s. 7.

 

 

 

 

 

 

Komentarze

komentarze

Powrót na górę