Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe

Jak słusznie zauważa Ryszard Zięba pojęcia bezpieczeństwa narodowego i bezpieczeństwa państwowego są w zasadzie tożsame gdyż „potrzeby i interesy narodu (…) są realizowane przez organy państwowe.”[1] W niniejszej pracy pojęcia te będą więc używane zamiennie. Jedną z popularniejszych oraz powstałych najwcześniej definicji bezpieczeństwa jest ta zaproponowana przez „Dictionnaire Diplomatique” – bezpieczeństwo państwa jest to układ okoliczności, który sprawia, że państwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku, a przynajmniej, że atak skierowany przeciwko niemu nie będzie miał żadnych szans powodzenia.[2] Podobną konstrukcję ma definicja zaproponowana przez Monikę Izydorczyk: „Bezpieczeństwo narodowe jest to stan lub warunki, w których zapewniona jest ochrona narodu i terytorium państwa przed atakiem, napaścią zbrojną i możliwość jej odparcia”. Autorka dodaje również: zapewnienie stabilnego i harmonijnego rozwoju państwa, realizacja jego strategicznych interesów politycznych i ekonomicznych.[3] Również definicja zaproponowana przez R. Ziębę w „Leksykonie Pokoju” jest podobna w wielu aspektach: „Termin oznaczający poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym, brak jego zagrożenia oraz ochronę przed zagrożeniami. Jest to tzw. egzystencjalna potrzeba, która wyrasta z obiektywnych warunków bytowania narodów i z relacji między nimi. Potrzeba ta stwarza przesłanki dążeń praktycznych do jej zaspokojenia, stając się interesem egzystencjalnym.”[4] W definicjach tych zauważyć można pewną prawidłowość, charakterystyczną dla tradycyjnego pojmowania bezpieczeństwa. Akcentują one jego wymiar zewnętrzny, stwierdzając, że zagrożenie może, przede wszystkim, nadejść z zewnątrz. R. Zięba słusznie zauważa, że całościowe ujęcie bezpieczeństwa powinno obejmować oba aspekty : zewnętrzny i wewnętrzny. Natomiast przytoczone definicje wiążą się z ujęciem tradycyjnym bezpieczeństwa, które jak już mówiłem akcentuje bezpieczeństwa zewnętrzne, ale jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę, że w powyższym ujęciu nacisk kładziono na bezpieczeństwo militarne.

 

W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo narodowe jak i międzynarodowe są państwocentryczne. W takim przypadku bezpieczeństwo narodowe odnosiłoby się do bezpieczeństwa państwa w oderwaniu od innych państw, a bezpieczeństwo międzynarodowe do pewnej ich zbiorowości. Widać więc, że pierwsze z tych pojęć ma charakter dużo bardziej modelowy – trudno sobie wyobrazić jak mogłoby funkcjonować państwo w sytuacji braku kontaktu z innymi podmiotami życia międzynarodowego. Niemniej jednak, jak już wspomniano wyodrębnianie bezpieczeństwa narodowego przydatne jest w badaniach nad tym pojęciem. Bezpieczeństwo międzynarodowe jest już zagadnieniem dużo bardziej kompleksowym. „Dictionnaire Diplomatique” podaje: „Idea bezpieczeństwa międzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu państwu, pragnienie bycia zabezpieczonym w razie agresji i opiera się na posiadanej przez państwo pewności, że nie będzie zaatakowane lub, ze w przypadku ataku, otrzyma natychmiastową i skuteczną pomoc ze strony innych państw.”[5] Ciekawa definicję bezpieczeństwa międzynarodowego podaje Alastair Buchan : „bezpieczeństwo międzynarodowe – stan, w którym zakazy i hamulce wobec prowadzenia wojny są silniejsze niż bodźce; hamulce te oddziaływają z równą siłą na wszystkie strony każdego sporu, którego przedmiotem są ambicje i ideologie państw.”[6] Widać tu znowu odwołanie do bezpieczeństwa militarnego, ale pojawiają się również czynniki ambicjonalny i ideologiczny. Wywnioskować można również, ze dla bezpieczeństwa międzynarodowego konieczny jest jakiś system międzynarodowy, który mógłby zapewnić istnienie „hamulców i zakazów”. Nawiązanie do systemu międzynarodowego widać również w innych definicjach. Jacek Czaputowicz zauważa, że: „Bezpieczeństwo międzynarodowe dotyczyć może albo zewnętrznych aspektów bezpieczeństwa państwa, czyli związanych z wstępowaniem państwa w relacje z innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Może także dotyczyć systemu międzynarodowego jako całości, który stanowi ramy funkcjonowania poszczególnych państw. Istotnego znaczenia dla bezpieczeństwa państwa nabiera struktura i organizacja systemu międzynarodowego.”[7] Można przytoczyć również krótką definicję R. Zięby : (bezpieczeństwo międzynarodowe) „termin oznaczający taki układ stosunków międzynarodowych, który zapewnia wspólne bezpieczeństwo państw danego systemu międzynarodowego”.[8] Definicją obejmująca wiele aspektów omawianego zagadnienia jest ta zaproponowana przez Jerzego Stańczyka: „Bezpieczeństwo międzynarodowe należy traktować jako zmienny w czasie i przestrzeni proces. Jego istotą są w głównej mierze oddziaływania państw na rzecz ochrony swego bezpieczeństwa, tworząc swoistą wypadkową ich interesów w tym zakresie. Bezpieczeństwo międzynarodowe określić można jako wartość, ale zarazem warunki zapewniające nie tylko przetrwanie narodów, państw i ogółem społeczności międzynarodowej, lecz także ochronę ich pozostałych zasadniczych wartości, do których należą, ale zarazem są determinantami, swobodny rozwój i pokojowa współpraca międzynarodowa.”[9] Ciekawe spojrzenie na omawiany problem sygnalizuje również Joseph S. Nye, który w swojej definicji w pewien sposób antagonizuje obie kategorie bezpieczeństwa: „Określenie bezpieczeństwo międzynarodowe, odzwierciedla wysiłki mające na celu przezwyciężenie wąskiego, etnocentrycznego wymiaru terminu bezpieczeństwo narodowe – symbolu o określonym ładunku emocjonalnym w wewnętrznych debatach politycznych.” A. Wolfers również wykazuje podobną tendencję: „bezpieczeństwo narodowe jest dwuznacznym symbolem, który może nie mieć w ogóle żadnego precyzyjnego znaczenia.(…) Termin bezpieczeństwo międzynarodowe wyraża wzajemna zależność państw w kwestiach ich bezpieczeństwa”.[10] Ogólnie można podsumować, że bezpieczeństwo międzynarodowe jest kategorią szerszą niż bezpieczeństwo narodowe. Nie jest jednak tylko sumą bezpieczeństw narodowych poszczególnych państw, jest pojęciem szerszym.

 

Zawartość pojęć bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego ulega ciągłej ewolucji, podobnie jak ewolucji ulegają stosunki międzynarodowe. Wśród czynników ewolucji bezpieczeństwa państw i systemów międzynarodowych R. Zięba wymienia:

 

Wzrost współzależności międzynarodowych. Państwa coraz bardziej „zbliżają się do siebie”. Ich bezpieczeństwo ulega kolektywizacji – cios zadany jednemu z nich może być odczuty dużo mocniej u jego sąsiadów lub nawet globalnie. Powoduje to również zmianę w postrzeganiu bezpieczeństwa oraz doborze metod jego zapewniania.[11]

 

Podobną prawidłowość zauważa Jacek Czaputowicz. Twierdzi on, że w ostatnim czasie dochodzi do rozszerzenia pojęcia „bezpieczeństwo” w dwóch kierunkach: pionowym i poziomym. Kierunek pionowy obrazuje „rozciągnięcie” pojęcia bezpieczeństwa z państwa również na system międzynarodowy, grupę społeczną i pojedynczą osobę. Jeżeli chodzi o kierunek poziomy to chodzi tu przede wszystkim o odejście z aspektu tylko militarnego na rzecz szerszego spektrum problemów: bezpieczeństwo militarne, polityczne, ekonomiczne, ekologiczne, społeczno – kulturowe.[12] Zmianę w rozumieniu bezpieczeństwa zauważają także Julian Kaczmarek i Adam Skowroński: „Bezpieczeństwo ma wymiar globalny. Żadne państwo nie jest pod tym względem samowystarczalne. Nie ma dziedziny życia i działalności zarówno poszczególnych ludzi, jak i całych społeczeństw, na które nie miałoby ono wpływu.” Dodają również: „Istota współczesnej koncepcji bezpieczeństwa tkwi w zmianie paradygmatu myślenia strategicznego. Chodzi o podporządkowanie go (myślenia) logice pokoju, a nie logice wojny.”[13] Wszelkie wyżej wymienione zmiany, jak również modyfikacje w pojmowaniu bezpieczeństwa doprowadziły do redefinicji bezpieczeństwa państwa i bezpieczeństwa międzynarodowego(to drugie pojęcie jest często zastępowane bezpieczeństwem systemów międzynarodowych, którego pojawienie się było sygnalizowane we wcześniejszych fragmentach pracy). Co więcej owa redefinicja dokonuje się we wszystkich trzech wymiarach bezpieczeństwa: podmiotowym, przedmiotowym i procesualnym. Niektóre z wymienionych aspektów przewijały się podczas analizowania różnych definicji bezpieczeństwa natomiast w tym miejscu zostaną przedstawione w nieco szerszym zakresie.

 

Podmiotami sceny międzynarodowej przez długi czas były tylko państwa. Dlatego też wszelkie konstrukcje teoretyczne dotyczące bezpieczeństwa koncentrowały się na interesach i potrzebach państwa. Natomiast wraz z zakończeniem zimnej wojny oraz nasileniem procesów globalizacyjnych wyłonili się nowi uczestnicy stosunków międzynarodowych. Najczęściej zalicza się do nich jednostki, grupy i organizacje społeczne czy przedsiębiorstwa transnarodowe. Uzyskały one możliwość wpływania na bezpieczeństwo swoje, jak również innych podmiotów poprzez wzrost demokratyzacji w poszczególnych państwach.[14] Kolejnym czynnikiem, który umożliwia działanie tym podmiotom jest wzrost znaczenia pozamilitarnych składników bezpieczeństwa. Oczywiście państwa przestały być monopolistą jeżeli chodzi o szeroko pojęte działania zbrojne, ale wydaje się, że tylko państwa dysponują środkami wojskowymi, które mogłyby zagrozić istnieniu lub suwerenności innych państw. Natomiast środki pozamilitarne są szeroko dostępne również dla pozapaństwowych podmiotów stosunków międzynarodowych. Mowa tu o takich środkach jak działania ekonomiczne, ideologiczne, kulturalne. Jednakże należy pamiętać, ze mimo wzrostu znaczenia pozapaństwowych podmiotów stosunków międzynarodowych, państwo jest najważniejszym z uczestników sceny międzynarodowej i to w dużej mierze od niego zależy bezpieczeństwo całego systemu międzynarodowego.[15]

 

Jeżeli chodzi o wymiar przedmiotowy bezpieczeństwa również istnieje tendencja do poszerzania jego treści. Chodzi tu o wartości, które określone są jako istotne dla działalności i istnienia państwa. Wartości te muszą być chronione aby państwo i jego obywatele mieli poczucie bezpieczeństwa. Katalog zagadnień, które wymagają ochrony jest aktualnie dosyć szeroki. Początkowo mówiono tylko o przetrwaniu państwa, teraz dodaje się do niego: suwerenność, niezawisłość, przeżycie ludności, istniejący system społeczno – gospodarczy, ideologie, międzynarodowy prestiż państwa i narodu, interesy własnych obywateli za granicą, dobrobyt, postęp gospodarczy, posiadany standard życia, rozwój handlu.[16] Jednak mimo tak szerokiego spektrum wartości zdecydowano się wyróżnić te najważniejsze dla bezpieczeństwa państwa. Jest to również pożyteczne z punktu widzenia badaczy problemu. Wydaje się, że takim katalogiem mogłyby być:

 

Oczywiście katalog ten nie jest przyjmowany bezdyskusyjnie i pojawiają się poglądy ograniczające go mniej lub bardziej lub rozszerzające. Przykładem ujmowania bezpieczeństwa w sposób węższy jest pogląd Marka Menkiszaka , który zaznacza, że zakres kategorii bezpieczeństwa powinien być ograniczony tylko do czynników, które w znaczny sposób wpływają na zdolność państwa do przetrwania i pokojowego rozwoju.[19] Wielu autorów co prawda przyjmuje do wiadomości istnienie innych czynników, ale uważa, że mają one jednak wpływ nieporównywalnie mniejszy niż te odnoszące się do przetrwania państwa. Często motywem takiego ograniczenia jest chęć podkreślenia tego najistotniejszego aspektu w badaniach nad bezpieczeństwem. Jednym z argumentów takiego określania bezpieczeństwa jest fakt pewnego „rozwodnienia” bezpieczeństwa jeżeli będzie się brało pod uwagę zbyt wiele czynników. Tym samym można by dojść do twierdzenia, które wybiega zbyt daleko, że właściwie każda z polityk prowadzonych przez państwo jest ważnym elementem polityki bezpieczeństwa.

 

Elementem, który jest również częścią aspektu przedmiotowego bezpieczeństwa są środki i metody zapewniania sobie bezpieczeństwa przez podmioty międzynarodowe. Zostaną one omówione szerzej w kolejnym podrozdziale więc tutaj zostaną wymienione tylko najważniejsze z nich. Do wewnętrznych środków można zaliczyć: wzmacnianie siły militarnej, gospodarczej, optymalizacja systemu społeczno – politycznego i stabilności politycznej. Do zewnętrznych środków zaliczamy: kontakty z innymi państwami o charakterze wojskowym, gospodarczym, kulturowym, zawieranie umów międzynarodowych, działania na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego.[20]

 

Ostatnim z aspektów jest wymiar procesualny bezpieczeństwa. Jest on o tyle istotny, że ujmuje bezpieczeństwo jako proces, kategorię podlegającą ciągłym zmianom i ewolucji. Pokazuje on jak zmieniało się postrzeganie bezpieczeństwa, sposoby jego osiągania. Ryszard Zięba podaje, że aby przedstawić wymiar procesualny w sposób najpełniejszy konieczna jest analiza trzech głównych tendencji: ewolucji sposobów umacniania bezpieczeństwa międzynarodowego, współzależności interesów bezpieczeństwa współczesnych państw, współzależności między bezpieczeństwem międzynarodowym i pokojem. Pierwsza z nich wśród sposobów umacniania bezpieczeństwa wymienia: sojusze, równowagę sił, bezpieczeństwo zbiorowe, „państwo światowe, rozbrojenie, politykę niezaangażowania, politykę „odstraszania”, „kontroli zbrojeń” oraz „ograniczonych wojen”. Druga z tendencji obejmuje zjawiska, o których wspominano już wcześniej, a więc wzrost współzależności między państwami. Jest to jeden z pozytywnych aspektów globalizacji, który jest jednak warunkowany sferą subiektywną w ramach poszczególnych państw. Państwa muszą same uznać, że ich interesy mogą być tożsame z interesami innych państw. Tylko w takim przypadku możliwa jest kooperacja między nimi, a więc dalsze wzmacnianie współzależności, a tym samym umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego. Trzecią i ostatnią tendencją jest wykazywanie zależności między pojęciami bezpieczeństwa i pokoju. Podkreśla się, że związek ten jest bardzo silny, a działania służące umacnianiu pokoju przyczyniają się jednocześnie do umacniania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Jest to szczególnie ważne w związku z powiększającą się różnicą między bogatą północą, a biednym południem, co obecnie jest uważane za jedno z głównych źródeł zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego.[21]

 

---