ppłk dr Andrzej Łaszczuk
"Jednej rzeczy nauczyłem się w moim długim życiu:
że cała nasza nauka w konfrontacji z rzeczywistością
wydaje się prymitywna i dziecinna –
a jednak jest to najcenniejsza rzecz, jaką posiadamy".
Albert Einstein
Wstęp
Według Carlo Jeana[1], obiektem badań geopolitycznych jest panowanie nad przestrzenią terytorialną, gospodarczą, kulturalną, religijną lub innej natury, sprawowane w ramach różnorodnych interakcji z innymi podmiotami – aktorami relacji geopolitycznych. Spektrum tych badań obejmuje między innymi ocenę potencjałów lub potęg określanych dla podmiotów relacji geopolitycznych (państw, organizacji, plemion, klanów itp.) integrujących władzę z możliwościami oddziaływania w wielu sferach relacji międzynarodowych – gospodarczej, politycznej, militarnej i innych.[2] Wskaźniki te stanowią znaczące narzędzie wymiarowania i element obiektywizacji analiz.
Literatura przedmiotu prezentuje dużą rozbieżność stanowisk w zakresie nazewnictwa, definiowania oraz określenia czynników opisujących powyższe wskaźniki. Stan ten wpływa na wskazanie statusu i miejsce podmiotu w strukturze systemu międzynarodowego. Istotnym utrudnieniem badań jest więc brak jednoznacznie uznanych standardów definiowania stosowanych pojęć oraz metodologii badań.
Pojęcia te są obiektem zainteresowania geografii politycznej i geopolityki oraz nauk pokrewnych.
Definicje pojęć
Do głównych kategorii pojęciowych istotnych dla analiz geopolitycznych i poszukiwania form wymiarowania podmiotów relacji geopolitycznych należą: zasoby, potencjał, potęga. Ponadto występuje szereg pojęć towarzyszących jak: siła, energia, moc, wpływ, władza.
- Zasoby – pojęcie pierwotne, opisujące wielkość/ilość elementów środowiska (np. zasoby naturalne – substancje znajdujące się w przyrodzie, w tym odnawialne i nieodnawialne, zasoby ludzkie, zasoby siły roboczej, zasoby wiedzy lub kompetencji, zasoby kapitałowe, zasoby ekonomiczne itd.). Wyrażane są poprzez różnego rodzaju wskaźniki.
- Potencjał – „zasób możliwości, mocy, zdolności wytwórczej tkwiący w czymś; sprawność, wydajność, możliwość, zwłaszcza państwa w jakiejś dziedzinie, np. gospodarczej, wojskowej”[3]. W analizowanym kontekście zasadnym wydaje się rozszerzenie tego pojęcia o określenie „potencjalny” – „możliwy, tkwiący w czymś, mogący się ujawnić, wystąpić w określonych warunkach, przez odpowiednie działanie; także taki, w którym coś tkwi i może wystąpić w określonych warunkach”;[4]"sprawność, wydajność, możliwości (zwł. kraju, państwa) w jakiejś dziedzinie (p. gospodarczy, wojenny)".[5] Są to definicje potencjału w sensie pozytywnym (stymulującym) – stymulanty. Wiadomym jednak jest, że możliwe jest spojrzenie na potencjał od strony destrukcyjnej – destymulanty, stąd np.: potencjał kryzysowy (według Z. Lach).
W zależności od kontekstu badań wyróżniamy potencjał polityczny, militarny, ekonomiczny (gospodarczy), czy też potencjał kryzysowy, będący z kolei wypadkową destymulant wymienionych potencjałów (Z. Lach).
- Potęga – pojęcie upowszechnione przez zwolenników paradygmatu realistycznego. Jest jednym z kluczowych kategorii w nauce o stosunkach międzynarodowych. Jest określane synonimem "potencjału całkowitego" lub błędnie – "potencjałem". Pojęcie to ma wymiar wieloznaczny oraz wielopłaszczyznowy. Istnieje wiele teoretycznych metod oraz modeli pomiaru potęgi. Sprowadzają się one do wyboru czynników składowych uznawanych za potęgotwórcze oraz określenia modelu ich przetworzenia. Literatura podaje autorskie katalogi czynników składowych lub wskazuje najważniejsze komponenty lub wyodrębnia jeden najważniejszy wskaźnik. Do najbardziej znanych modeli należą: S.B. Cohena (1973), L. Moczulskiego (1999), W. Fucks'a, L.L. Farrara czy R. Muir'a (1981).
Potęgę, podobnie jak i potencjał można badać sektorowo – np. potęga ekonomiczna, polityczna czy wojskowa, jak i całościowo. Potęga nie jest określana w kategoriach bezwzględnych, ale jako kategoria względna – tj. porównanie badanego wskaźnika potęgi określonego według jednolitego modelu metodologicznego, dla analizowanych podmiotów w określonych uwarunkowaniach i przy określonych założeniach.[6]
Pomijając szczegółowe opisy dokonano zestawienia występujących w nich czynników (obszarów tematycznych) potęgotwórczych. Należą do nich m.in.:[7]
- zależność morfologiczna – uwarunkowania geograficzne, takie jak wielkość i kształt terytorium, lokalizacja geograficzna (ranga geograficzna), klimat;
- uwarunkowania demograficzne – liczba mieszkańców, struktura ludności, rozmieszczenie, przyrost naturalny, migracje, predyspozycje psychologiczne, charakter narodowy, stan zdrowotny, poziom wykształcenia, zdolności techniczne i organizacyjne;
Rys. 1. Model triady geopolitycznej (zasoby-potencjał-potęga)
- uwarunkowania historyczno – socjologiczne – doświadczenia, wyobrażenia o swoim miejscu w świecie, stosunek do życia, spójność społeczeństwa, zdolności propagandowe;
- uwarunkowania ekonomiczne – zasoby surowcowe, wystarczalność surowcowa, zasoby państwa, rozwój technologiczny, udział w wymianie międzynarodowej, wzrost gospodarczy, poziom rozwoju przemysłu wysokich technologii oraz zbrojeniowego, stabilność ekonomiczna, poziom dobrobytu, stan transportu, stopień zaawansowania technologii jądrowej oraz kosmicznej;
- uwarunkowania organizacyjne (polityczne) – tzw. charakter rządzenia, forma rządów (ustrój), stabilność i autorytet władzy, poziom myśli strategicznej, zdolność utrzymania strategicznych baz;
- predyspozycje wojskowe – stan liczebny wojska, przygotowanie i wyposażenie wojskowe, standardy gotowości bojowej, zdolność panowania nad strategicznymi szlakami komunikacyjnymi;
- integracja zewnętrzna – prestiż podmiotu na arenie międzynarodowej, rola w organizacjach międzynarodowych i sojuszach, doświadczenia i umiejętności prowadzenia rokowań międzynarodowych, rodzaj i gęstość sieci powiązań międzynarodowych, możliwości oddziaływania na sąsiadów, cele i strategia rozszerzania wpływów zewnętrznych, liczba i złożoność spraw międzynarodowych;
Czynniki te mogą mieć charakter mierzalny – ilościowy lub niemierzalny – jakościowy (ale ocenny). W praktyce badawczej, w ramach wielu dyscyplin, stosuje się wiele wskaźników o charakterze podstawowym, przetworzonym lub zagregowanym. Ich praktyczny dobór pod kątem podejmowanych badań jest procesem złożonym i indywidualnym. W zależności od kontekstu definiowania potęgi zmieniają się jej składowe. Wydaje się optymalnym sposobem zdefiniowanie potęgi jako iloczynu głównych atrybutów wymienionych powyżej. Jednak problematyczne i uzależnione od szczegółowego zdefiniowania jest określenie sposobu ich obliczenia.
Obliczenie potencjału oraz potęgi może być realizowane z wykorzystaniem podobnych narzędzi badawczych i podobnego modelu.
Do pojęć powiązanych należą między innymi:[8]
- siła (ang. force) – definiowana w relacjach międzynarodowych jako zdolność do faktycznego i skutecznego stosowania potęgi; zdolność (możliwość) podmiotów międzynarodowych do zabezpieczania swoich interesów;
- energia (ang. energy) – zdolność do uruchomienia potęgi;
- moc (ang. strenght, might) – synonim określający możliwości stosowania potęgi,
- wola – element psychologiczny określający zdecydowanie do realizacji działań dążących do uzyskania i utrzymania,
- wpływ (ang. influence) – zdolność (możliwość) wywierania nacisku (również przy użyciu środków bezpośredniego przymusu lub groźby ich użycia), do kontroli innych podmiotów międzynarodowych i rezultatów ich zachowań. Określa również możliwości i skalę sprawowania przez państwo władzy nad terytorium lub środowiskiem, w którym funkcjonuje.
- władza (ang. authority) – uprawnienia decydenta do kreowania polityki (w tym zagranicznej i wojskowej) podmiotu międzynarodowego.
Wiele z tych pojęć postrzeganych jest jako wzajemne synonimy innych pojęć.
Geotransindykatory
Koncepcje badawcze niektórych teoretyków zakładają wyeksponowanie, a nawet sprowadzenie modelu analizy do uznania znaczenia tylko jednego z czynników potęgotwórczych. Podejście takie znajduje w wielu przypadkach uzasadnienie teoretyczne. Przykładem może być znacząca przewaga wynikająca ze względu na hierarchię ważności poszczególnych czynników potęgotwórczych i wynikająca stąd dominacja wybranych wskaźników, wzmocnionych dodatkowo przez wybrany model badawczy oparty np. na zastosowaniu wag lub znaczącej przewagi reprezentowanej wartości.
W rozważaniach teoretycznych, R. Villate[9] zauważa, że szczegółowe badania całościowe nie zawsze są najlepszym modelem badań. Czasami mało istotne fakty, mają znaczący wpływ na rozwój wydarzeń. Zatem w wielu analizach celowe jest podjęcie szczegółowych badań wybranych czynników.
Czynniki potęgotwórcze o istotnym znaczeniu pełnią funkcję czynników flagowych. W przypadku wielu badań możliwe jest zawężenie analizy tylko do uwzględnienia ich wpływu na badany kontekst, bez szkody na jakość i efekt finalny badań. Geotransindykatorami mogą też być czynniki ważne dla badanej sytuacji, które powinny być poddanego monitoringowi bowiem pełnią funkcję probieży rozwoju dynamicznej sytuacji geopolitycznej.
Schemat badawczy
Proces badawczy określenia potencjału/potęgi obejmuje następujące etapy:
- określenie założeń badania i wybór metody opracowania oraz zestawienia wyników;
- wybór wskaźników i zdefiniowanie macierzy danych;
- przygotowanie danych;
- obróbka danych i wykonanie obliczeń (analiz);
- zestawienie i opracowanie wyników;
- analiza i ocena wyników.
Wydaje się, że jedną z wszechstronnych i zarazem rozwojowych metod określenia potencjału lub potęgi jest wielowymiarowa analiza porównawcza – analiza wielozmienna (wielokryterialna) metoda rangowo-wagowa.[10] W praktyce sprowadza się ona do zdefiniowania macierzy danych oraz zestawienia danych dla poszczególnych wskaźników w opracowanej matrycy manulanej lub wpisanej w arkusz kalkulacyjny lub inną platformę programową realizującą obliczenia. Należy przy tym pamiętać o przetworzeniu wszystkich zmiennych w macierzy do formy stymulant (przetworzyć destymulanty do postaci stymulant). Dane każdego ze wskaźników wyrażonych mianowanymi wartościami bezwzględnymi należy zamienić na rangi stanowiące etap określania hierarchii porządkowej. Ranking sprowadza wszystkie cechy do jednego wymiaru. Określone relacje porządkujące pozwalają na określenie dla każdego obiektu jego rangi w analizowanej grupie (wskaźnika). Wyrazem tej rangi może być liczba przyporządkowana zgodnie z przyjętą do opisu funkcją monotoniczną. Istnieje szereg metod realizujących procedury punktowe (rangowe, rankingowe) lub bonitacyjne. Zamiana informacji o zróżnicowaniu obiektów ze skali ilorazowej (lub interwałowej) do skali porządkowej (lub relacyjnej) może stanowić przejście ze skali mocniejszej do słabszej. W zależności od wyboru metody rangowania może dochodzić do straty informacji o zróżnicowaniu wielkości cech (tym większej, im zróżnicowanie jest silniejsze).[11]
M. Dutkowski[12] skłania się do teorii, że zalety metody rankingowej przewyższają jej wady. Ponadto stwierdza, że "Postępująca "technopolizacja" nie tylko nauki, lecz również mediów i w ogóle komunikacji społecznej, jest czynnikiem sprzyjającym rozpowszechnianiu się rankingu wręcz jako sposobu interpretacji zróżnicowań między ludźmi, rzeczami i obszarami. Trzeba przy tym zauważyć, że ranking jest nieuchronną konsekwencją kwantyfikacji nauki i poznania w ogóle." Niwelując główne błędy metody rangowej w proponowanej metodzie zastosowano metodę rangowania opartą za zasadzie proporcjonalności. Rangi tworzone są poprzez zastosowanie formy ilorazowej, gdzie dzielną są poszczególne dane badanego wskaźnika, a dzielnikiem wartość maksymalna w tym zbiorze lub średnia arytmetyczna wartości zbioru. Praktykowane są też bardziej rozbudowane metody rangowania.
Dodatkowo w metodzie zastosowano system wag, czyli współczynników różnicujących ważność poszczególnych wskaźników. Przydział wag realizowany jest metodą ekspercką lub w formule badań eksperymentalnych.
Kolejnym etapem jest obliczenie wartości wyrażanych jako iloczyny rang i wag. Produktem końcowym opracowania matrycy jest obliczenie ilorazu różnicowego czyli wskaźnika potencjału/potęgi. Jest on liczony jako iloraz sumy wartości obliczonych dla wszystkich wskaźników badanego podmiotu przez sumę wag. Następnie wskaźnik ten jest porządkowany na klasy. Te z kolei są przetwarzane do kartodiagramu opartego na mapie konturowej (politycznej) analizowanego obszaru.
Zamiast procedury rangowej można zastosować jej modyfikację – procedurę bonitacyjną.[13] Sprowadza się ona do przyporządkowywania poszczególnym wskaźnikom odpowiednich wielkości punktowych z przyjętej skali ocen. Następnie sumuje się liczbę punktów z możliwością zastosowania wag.
Przykład analizy wykonanej tą metodą zawiera załącznik 1 i 2.
Wyzwania badawcze
Dynamika rozwoju cywilizacyjnego powoduje narastanie asymetrii pomiędzy szybko postępującymi zmianami stanów rzeczywistości, a zdolnością do ich percepcji i dostosowania się do nich. Jakościowe zmiany wymuszają rewizję wielu założeń, które były podstawą dotychczasowego wnioskowania. Jednak, w warunkach przyspieszonych zmian zauważalna jest też inercyjność nauki wyrażająca się w odniesieniu do teoretycznej podbudowy opartej na założeniach wynikających z minionych uwarunkowań. Podbudowa ta często, nadal stanowi podstawę wnioskowania względem aktualnych zjawisk i sytuacji co prowadzi do dysonansu poznawczego prowadzonych analiz. Przyczyną tego stanu są między innymi bariery kulturowe i zachowawcze, utrudniające poszukiwanie nowych paradygmatów badawczych, utrudniające zmiany ugruntowanych podstaw, które nauka zbadała i uogólniła, ale straciły one swą aktualność. E. S. Phelpss, laureat nagrody Nobla z ekonomii w 2006 roku stwierdza: "Ekonomiczne teorie muszą być przemyślane na nowo. W ślad za tym będą musiały nastąpić zmiany w myśleniu o polityce gospodarczej. (…) teraz w obliczu nietypowego i niezrozumiałego kryzysu jego teoria musi być opracowana na nowo."[14] Sytuacja ta dotyczy wielu obszarów aktywności człowieka, choć ekonomia zajmuje wśród nich znaczące miejsce. Podobnie K. Schlögel zauważa: "Na naszych oczach powstaje nowa przestrzeń, nowy porządek świata, jednak nie dysponujemy jeszcze pojęciami i językiem, który pozwoliłby nam go zgłębić."[15]
W gospodarce światowej, po latach jakościowych zmian, następuje przejście od epoki procesów liniowych (stopniowych i ewolucyjnych) do epoki nieciągłości, nieprzewidywalności i niepewności. Współczesne zjawiska w relacjach międzynarodowych ulegają istotnym przeobrażeniom, które najczęściej nie powinny być opisywane w oparciu o dotychczasowe proste modele odniesione do kilku założeń. Zarówno założenia, jak i generowane wnioski oderwane byłyby od złożonej rzeczywistości. "Złożoność i zmienność współczesnego świata nie daje się jak dawniej zmieścić w model zakładający daleko idące uproszczenia. Metoda abstrakcji, a więc upraszczania dla zrozumienia istoty rzeczy, musi coraz częściej być wspierana metodą holistyczną, a wiec analizą zjawisk w ich całokształcie związków i zależności. Zrozumienie rzeczywistości coraz bardziej potrzebuje podejścia interdyscyplinarnego. Obecny kryzys jest najlepszym przykładem wielopoziomowych współzależności w zakresie przyczyn i skutków."[16]
Następstwa tej diagnozy wpisują się znacząco w poszukiwania efektywnych narzędzi badawczych również na gruncie geopolityki i nauk pokrewnych.
Wielu geopolityków dostrzegając potrzebę uniwersalizacji wymiarowania pojęć określających stany "potencjałów/potęgi" podmiotów relacji geopolitycznych zauważa równocześnie wielką złożoność badanej problematyki, a nawet trudność jej zdefiniowania. Wiele z proponowanych definicji sprowadza się do zapisu wzorów ideowych trudnych do praktycznego zastosowania. Niektóre z nich budzą istotne refleksje co do aktualności względem stanu rozwoju cywilizacyjnego i wynikającej stąd gradacji ważności czynników składowych. Zastrzeżenia budzi rola wskaźników typu produkcja stali, rozmiary przemysłu ciężkiego, możliwości mobilizacyjne (bez uwzględniania typu sił zbrojnych – np. armia zawodowa) itp.
Wynikiem takiego stanu są rozbieżności definiowania stosowanych pojęć oraz sposób ich wyrażania. W praktyce są to ujęcia autorskie o charakterze eksperymentalnym odnoszące się do kategorii bardzo ogólnych o rozmytym stopniu określoności. Literatura unika prezentacji przykładów rzeczywistych analiz. Istniejące przykłady stanowią raczej tabelaryczne zestawienia wybranych wskaźników.
Równocześnie świadomość złożoności rzeczywistych relacji geopolitycznych w naturalny sposób skłania do wymogu rozpatrywania dużej liczby charakterystyk i opisów wymiarowanych częściowo w postaci różnorodnych wskaźników (nazywanych zmiennymi) o charakterze ilościowym lub jakościowym. Charakterystyki te zmieniają się pod wpływem różnorodnych czynników, w tym także o charakterze losowym. Czynniki te często pozostają we wzajemnych zależnościach i oddziałują na siebie. Poznanie rzeczywistego systemu wymaga poznania współzależności występujących pomiędzy zjawiskami składowymi. Następstwem jest poszukiwanie metod i modeli (statystyczno – matematycznych) opisujących te złożone relacje. Jest to obszar badawczy o dużym stopniu złożoności.[17]
Czy w ogóle możliwe jest takie poznanie? oraz zgromadzenie i opisanie występujących relacji? Dyskusji wymaga ponadto sposób definiowania pozycji i ról podmiotów na arenie geopolitycznej.
Wnioski
Określanie wskaźników potencjałów lub potęg w analizach podmiotów relacji międzynarodowych jest warunkowane potrzebami badań z zakresu nauk geopolitycznych i pokrewnych. Jednak istotnym utrudnieniem jest brak uporządkowania stosowanych terminów. Często pojęcia są traktowane zamiennie jako synonimy. Wydaje się, że istnieje brak logicznego uporządkowania i zdefiniowania stosowanych terminów. Brak jest też jednolitej metodologii badań.
Przedstawiona metoda dynamicznego modelowania wskaźników wymiarujących podmioty relacji geopolitycznych wkomponowuje się w kierunek rozwojowy metod i narzędzi badawczych adekwatny do wyzwań współczesności. Zaletą przedstawionej metody jest holistyczne, wielokryterialne podejście badawcze. Wymaga ona jednak kontynuacji dalszych badań i porównań z innymi metodami. Pożądanym jest też zbadanie i określenie katalogu wskaźników opisujących badane zjawiska oraz określenie ich hierarchii ważności (wag). Tym samym zostaną określone geotransindykatory dla różnych scenariuszy badawczych.
Załącznik 1
Źródło: Dane CIA 2008
(opracowanie autorskie z ekspertyzy dla MRR: Odporność układu polskiej przestrzeni na zakłócenia zewnętrzne – przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronności i bezpieczeństwa – rekomendacje dla KPZK, Warszawa 2008)
Załącznik 2
(opracowanie autorskie z ekspertyzy dla MRR: Odporność układu polskiej przestrzeni na zakłócenia zewnętrzne – przestrzenne i terytorialne uwarunkowania obronności i bezpieczeństwa – rekomendacje dla KPZK, Warszawa 2008)
Źródło: Z. Lach, J. Wendt, Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2010.
[1] C. Jean, Geopolityka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 2003, s. 98.
[2] Patrz: M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 2002, s. 139.
[3] Słownik wyrazów obcych PWN,, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 888.
[4] Tamże, s. 888.
[5] W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, wyd. trzynaste, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983, s. 337.
[6] Patrz: M. Baczwarow, A. Suliborski, Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Łódź 2002, s. 139.
[7] Na podstawie teorii M. Ball i H. Killougha, F. Hartmana
[8] Patrz: J. Wiśniewski, K. Żodź-Kuźnia, Mocarstwa współczesnego świata – problem przywództwa światowego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008, s. 19.
[9] R. Villate, Les Conditions geographiques de la guerre, Payot, Paris 1925, s. 326-327; [za:] Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, AON, Warszawa 2007, s. 101.
[10] Patrz: Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, AON, Warszawa 2007, s. 106-107, 185-191.
[11] Patrz: J. Runge, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 191-196.
[12] M. Dutkowski, Ranking jako metoda badawcza i diagnostyczna w naukach przestrzennych, [w:] Możliwości i ograniczenia zastosowań metod badawczych w geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarce przestrzennej, praca zbior. pod red. H. Rogackiego, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2002, s. 117-118.
[13] Patrz: N. Sypion-Dutkowska, Zagrożenia zbiorowe w Polsce w ujęciu regionalnym, Uniwersytet Szczeciński.
[14] Rozmowa J. Żakowskiego z E.S. Phelpsem, Niezbędnik inteligenta, Polityka z 18.10.2008 r.; [za:] W. Szymański, Kryzys globalny – pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa 2009, s. 136.
[15] K. Schlögel, W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce, Poznańska Biblioteka Niemiecka, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009, s. 11.
[16] W. Szymański, Kryzys globalny – pierwsze przybliżenie, Difin, Warszawa 2009, s. 137.
[17] Tego typu ujęcie problematyki reprezentuje m.in.: E. Nowak, Problem informacji w modelowaniu ekonometrycznym, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.
