Kamil Gołaś: Region Azji i Pacyfiku oraz jego znaczenie dla Federacji Rosyjskiej

Kamil Gołaś

Region Azji i Pacyfiku jest wyjątkowy na tle świata. Ścierają się w nim bowiem interesy bez mała wszystkich najważniejszych graczy na arenie międzynarodowej. Jest on kluczem do globalnej mocarstwowości USA, jednym z głównych obszarów zainteresowania Japonii, regionem istotnych interesów ekonomicznych Unii Europejskiej, punktem wyjścia dla globalno – mocarstwowych aspiracji Chin oraz obszarem zajmującym istotne miejsce w rosyjskiej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa. Dlatego warto przeanalizować specyfikę regionu Azji i Pacyfiku i jego znaczenie dla interesów Federacji Rosyjskiej. Ze względu na tematykę pracy najważniejsze miejsce w rozważaniach zajmie subregion Azji Północno –  Wschodniej, do której zalicza się: Rosję, Japonię, Koreę Południową i Północną, Chiny, Tajwan i Mongolię.[1]

Omawiany region charakteryzuje się ogromną różnorodnością w każdej dziedzinie. Wyraźnie widoczne są różnice cywilizacyjno – kulturowe na linii tradycji konfucjańskiej i zachodniej. W Azji Północno – Wschodniej państwa przyjęły różne systemy polityczne, od totalitarnego, przez autorytarny, do demokratycznego. Istotne znaczenie mają również czynniki demograficzne i ekonomiczne, obecne w regionie w najróżniejszych konfiguracjach. Mamy więc tu państwa rozwijające się, rozwinięte, ubogie w surowce naturalne, dysponujące znacznymi zapasami tychże surowców, słabo i gęsto zaludnione. Wszystkie te czynniki mają ogromne znaczenie dla powstawania kwestii spornych między państwami regionu. Wydaje się jednak, że najistotniejsze znaczenie dla kwestii bezpieczeństwa i stabilności w regionie mają kwestie historyczno – polityczne i kulturowe oraz związana z nimi polityka poszczególnych mocarstw.[2] Do głównych kwestii spornych (rozwiązanych i nadal czekających na uregulowanie) i wpływających na bezpieczeństwo państw regionu zaliczyć można:

• Kwestie przebiegu i delimitacji granic morskich i lądowych, np. Rosja – Chiny, Rosja – Japonia, Japonia – Korea Południowa, Japonia – Chiny.
• Sprawę integralności terytorium Chińskiej Republiki Ludowej (kwestia Tajwanu).
• Podział Korei, kwestia zbrojeń nuklearnych Koreańskiej Republiki Ludowo – Demokratycznej, znaczna koncentracja zbrojeń konwencjonalnych na półwyspie koreańskim.
• Zaszłości historyczne, między państwami regionu, zwłaszcza działania armii japońskiej na kontynencie przed i w trakcie II wojny światowej. Związana jest z tym również obawa państw regionu przed przekształceniem gospodarczej i politycznej mocarstwowości Japonii w mocarstwowość w aspekcie militarnym.[3]

Widać więc, że w regionie istnieje wiele potencjalnych punktów zapalnych. Jednak należy zauważyć również, że istotne znacznie mają płaszczyzny współpracy w Azji Północno – Wschodniej. Najważniejszą z nich i najpełniej wykorzystywaną jest współpraca gospodarcza. Sprzyjają jej, wspomniane już, różnice w dostępności do surowców oraz różny stopień rozwoju gospodarek poszczególnych państw. Kontakty gospodarcze odbywają się zarówno w formie bilateralnej, jak również wielostronnej, np. w postaci APEC (Asia – Pacific Economic Cooperation).[4] Widać więc, że stopień skomplikowania sytuacji międzynarodowej w Azji Północno – Wschodniej jest znaczny. Wpłynęło to oczywiście na identyfikację rosyjskich interesów w regionie i wizję rosyjskiej roli i pozycji na arenie międzynarodowej w tej części świata.

Region Azji i Pacyfiku co prawda zajmował swoje miejsce w katalogu głównych kierunków polityki zagranicznej Rosji, ale nigdy nie należał do czołówki tych kierunków. W okresie istnienia ZSRR, Daleki Wschód był obszarem drugoplanowym, gdyż ówczesne elity polityczne uważały go za mniej ważny od kierunku europejskiego. W tamtym okresie istotne znaczenie miała również rywalizacja ideologiczna z Chinami w obrębie obozu komunistycznego. Obecność radziecka w regionie w tamtym czasie opierała się na sile  militarnej, a inne aspekty stosunków międzynarodowych pozostały zaniedbane.[5]

W początkowym okresie swojego istnienia Federacja Rosyjska nie przywiązywała większej wagi do stosunków w regionie Azji i Pacyfiku, co było związane z nastawieniem elit rosyjskich na kurs prozachodni. Jednak nawet w tym początkowym okresie niektórzy badacze zauważają swego rodzaju „ciążenie” w kierunku azjatyckim. Powodem był przede wszystkim fakt, że na Dalekim Wschodzie nie zaszły żadne zmiany terytorialne, nie pojawiły się nowe państwa. Rosja, w przeciwieństwie do części europejskiej, utrzymała w Azji wszystkie porty, co mogło znacznie wpłynąć na możliwości handlu zagranicznego. Co więcej utrata bezpośredniego dostępu do bogactw naturalnych na Ukrainie i w Azji Centralnej znacznie zwiększyła znaczenie zasobów dalekowschodnich.[6]

W 1993 r. w „Założeniach polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej” wymieniono główne kierunki polityki Rosji, wśród których Azja i Pacyfik znalazły się na szóstym miejscu. Należy jednak zauważyć, że był to katalog mieszany, zawierający zarówno regiony zainteresowania, jak i istotne wyzwania problemowe dla polityki zagranicznej FR. Biorąc pod uwagę kryterium przestrzenne, region Azji i Pacyfiku znalazł się na czwartym miejscu, tuż za państwami WNP, USA i Europą.[7] Do najważniejszych zadań zaliczono zapobieganie: konfliktom etnicznym na obszarach przygranicznych, konfliktowi nuklearnemu na Półwyspie Koreańskim, narastaniu kontrowersji z Japonią, zwiększaniu się potencjału wojskowego ChRL oraz potencjalnej niestabilności w tym kraju, izolowaniu Rosji od procesów integracji gospodarczej, destabilizacji rosyjskiego Dalekiego Wschodu.[8]

Swego rodzaju wstępem i zapowiedzią przyszłego charakteru polityki zagranicznej Rosji wobec tego obszaru była redukcja rosyjskich sił zbrojnych stacjonujących w regionie. Oczywiście została ona wymuszona względami finansowymi, ale również była zgodna z doktryną obronną z 1993 r., która nie określała żadnego konkretnego państwa jako wroga Federacji. Najważniejszy był jednak rezultat owego posunięcia, który zmniejszył napięcia na granicy z Chinami oraz ograniczył poczucie zagrożenia w innych państwach regionu. Pokazywało to, że siła militarna zostanie zastąpiona innymi instrumentami polityki rosyjskiej w regionie Azji i Pacyfiku.[9]

W połowie lat dziewięćdziesiątych w Rosji zaczęła zwyciężać koncepcja euroazjatycka polityki zagranicznej, według której Rosja powinna równoważyć stosunki na kierunku euroatlantyckim, stosunkami w Azji. Nałożyło się też na to rozczarowanie „strategicznym partnerstwem” z USA. Pojawiła się również koncepcja wielobiegunowości świata, w której istotne znaczenie miały odgrywać Chiny. Przejawiało się to zwłaszcza w dialogu rosyjsko – chińskim w latach 1996 – 1997, który wyraźnie miał doprowadzić do normalizacji stosunków między obydwoma państwami.[10]

Na lata 1998 – 1999 przypadał okres istotnych kontrowersji w stosunkach z Zachodem (np. kryzys kosowski), dlatego Rosja jeszcze intensywniej zabiegała o pozyskanie nowych partnerów w Azji. Wtedy też pojawiła się idea „wielkiego trójkąta eurazjatyckiego” czyli bliskiej współpracy Rosji, Chin i Indii w celu równoważenia potęgi USA. Przejawem chęci „powrotu do Azji” w Rosji był jej udział, po raz pierwszy, w 1998 r. w szczycie państw APEC.[11]

Jednak najistotniejsza zmiana jakościowa w polityce Rosji wobec regionu Azji i Pacyfiku miała miejsce wraz z objęciem urzędu prezydenta FR przez Władimira Putina. Wprowadził on nowe elementy w sposobie uprawiania polityki rosyjskiej, która zaczęła cechować się wyraźnym nakierowaniem na ochronę interesów narodowych, bez względu na kierunek polityki zagranicznej. Duże znaczenie dla aktywizacji Rosji na obszarze Dalekiego Wschodu miała również poprawiająca się sytuacja ekonomiczna Federacji w związku ze wzrostem cen surowców i nośników energii. Wśród istotnych czynników badacze wymieniają również podpisanie 16 lipca 2001 r. Układu o Przyjaźni i Współpracy z ChRL. Wydarzenie to uznaje się za symbol powrotu Rosji na  regionalną scenę polityczną.[12]

Za główne priorytety i interesy bezpieczeństwa Rosji w Azji Północno – Wschodniej uznaje się: zagwarantowanie stabilności granic na wschodnich rubieżach, kontrolowane rozbrojenie, które nie podważa strategicznej stabilności, zapewnienie równowagi sił w regionie, przeciwdziałanie sytuacjom kryzysowym. Istotne są również interesy ekonomiczne, a szczególnie eksport surowców energetycznych do dynamicznie rozwijających się gospodarek regionu, zwłaszcza Chin i Japonii. Należy również pamiętać, że państwa azjatyckie są głównymi odbiorcami broni rosyjskiej, co również stanowi istotne źródło dochodów Federacji.[13] Po 11 września 2001 r. i poprawie stosunków wzajemnych z Zachodem Rosja postawiła raczej na stabilizację relacji w Azji Północno – Wschodniej. Region ten zajmował nadal ważne miejsce w polityce zagranicznej, ale ważniejsze wydawały się stosunki z państwami WNP, USA i państwami europejskimi. Rosji zależało na stabilizacji, aby móc rozwijać eksport surowców do państw regionu.[14]

Jednak w latach 2004 – 2007 daje się zauważyć intensyfikację polityki zagranicznej Rosji w regionie Azji Północno – Wschodniej. Najprawdopodobniej powodem jest ochłodzenie stosunków z Zachodem, którego kulminacja przypadła na początek 2007 r. Nie wiadomo jeszcze czy ten zwrot ku Azji jest krokiem koniunkturalnym, czy też głębszą tendencją w polityce rosyjskiej. Można jednak stwierdzić, że znaczenie omawianego regionu w polityce zagranicznej Rosji systematycznie rosło. W latach dziewięćdziesiątych wymiar dalekowschodni polityki rosyjskiej był utrudniony ze względu na problemy gospodarcze i brak środków do prowadzenia efektywnej polityki wobec państw azjatyckich. Mimo ograniczeń, Federacji udało się w początkowym okresie ustabilizować i wyjaśnić sytuację na tyle, aby w późniejszym okresie była możliwa polityka bardziej intensywna. Jak już napisano, znaczące zmiany zaszły na początku XXI wieku. Od tego czasu Rosja stara się umacniać swoją pozycję we wszystkich regionach zainteresowania, również w Azji Północno – Wschodniej. Region Azji i Pacyfiku jest dla Rosji wyzwaniem. Zależnie od efektywności jej polityki i rozwiązywania regionalnych problemów może być on dla Federacji ważnym sektorem potwierdzającym jej mocarstwowość lub ciężarem absorbującym środki i zagrażającym jej bezpieczeństwu. Na pewno Rosja pozostanie ważnym czynnikiem wpływającym na regionalną równowagę sił.