Teorie Friedricha Ratzela a ideologia narodowosocjalistycznych Niemiec

Jan-Victor Landowski

Friedrich Ratzel (1844-1904 r.), protoplasta geopolityki. Profesor na Uniwersytecie w Leipzig. Na początku studiował filologię klasyczną, później rozpoczął studia z zoologii, które skończył w 1868 r. Liczne podróże wywołały zainteresowanie geografią. Ratzel był niemieckim nacjonalistą, zwolennikiem imperialnej polityki niemieckiej. Był twórcą wielu pojęć z zakresu geografii politycznej oraz geopolityki.[1]

Jednym z istotnych terminów wprowadzonych przez Ratzela to Lebensraum (przestrzeń życiowa). Ratzel łączył w swoich koncepcjach darwinizm społeczny z biologiczną wizją państwa. Koncepcja Lebensraum została rozpropagowana przez Karla Haushofera. Pogląd ten jest bezpośrednio powiązany z organiczną wizją państwa. Według Ratzela, państwo działa jako organizm, a jego zachowania są zależne od biologicznych praw. Podstawą jednak każdego państwa jest naród.[2]

Należy pamiętać, że Ratzel odrzucał determinizm geograficzny, uważał, że wola państwa jest podstawą w urzeczywistnieniu harmonii pomiędzy narodem a terytorium.[3] Lebensraum jest mocno powiązane z pojęciem Raumsin (pojęcie przestrzeni).[4] Ratzel opisuje świat zwierząt i roślin jako stan ciągłej walki, gdzie kwestia bytu uzależniona jest częściowo od walki o  terytorium. U narodów walka ta jest oparta o władzę nad daną powierzchnią terytorialną.[5] Naród przed podbojem i opanowaniem nowej przestrzeni łączy się w „[..]wirtschaftlichen Ausbeutungsorganismus[…]”[6](gospodarczy organizm wyzysku), w celu przejęcia danego terytorium. Najpierw używa metod gospodarczych, by później zastosować rozwiązania militarno-polityczne. Narody posiadają poczucie przestrzeni, co daje im prawo do podbojów. Powyższe terminy idealnie pasowały do pseudonaukowych prace Haushofera. Stawiał on dalej dwie zasadnicze kwestie istotne do spełnienia w niemieckiej polityce. Pierwszą jest utrzymanie i ochrona przestrzeni życiowej, drugą zaś jej ciągłe powiększanie.[7] Jedną z podstaw teorii jest teza, że aby państwo istniało, musi się rozrastać. Niemcy, zwolennicy teorii Lebensraum, uważali, że zagrabianie terytorium winno być prowadzone na północ i wschód od Niemiec. Rudolf Kjellén widział niemieckie państwo sięgające aż po Bagdad.

Teorie Ratzela propagowane następnie przez Haushofera są uważane za część narodowosocjalistycznej ideologii. Stąd też istniejące zarzuty o ideologizacji geopolityki. Można znaleźć stwierdzenia, że podstawą do imperialistycznej polityki Niemiec były niemieckie koncepcje geopolityczne[8]. Teorie Ratzela skomponowały się z ideologią III Rzeszy, stanowiły one jej naukową (czy raczej: pseudonaukową) podstawę. Ratzel był też twórcą takich pojęć jak Mitteleuropa, Seemacht czy Raum-motiv.[9] Tym samym on i jego teorie stały się podwaliną do narodowosocjalistycznej ideologii zaczerpniętą przez wielu pseudonaukowców w celu jej uwiarygadniania.