Cykl tematyczny: „Rosyjska geopolityka” – odc. 1.
dr Leszek Sykulski
Rosja jest igraszką przyrody, nie umysłu[1]
Fiodor Dostojewski
Wstęp
Istota rosyjskiego „myślenia przestrzenią” jest czynnikiem bardzo ważnym dla zrozumienia zarówno drogi dziejowej Rosji, jak i współczesnej polityki
prowadzonej przez Federację Rosyjską. Jak podkreślał jeden z prekursorów rosyjskiej geopolityki, historyk Gieorgij Wiernadski (1888-1973) (fot. z prawej), kraj ten jest jednym z lepszych przykładów w historii na to, jak przestrzeń geograficzna wpływa na procesy polityczne, w tym na formułowanie celów i interesów państwa.
prowadzonej przez Federację Rosyjską. Jak podkreślał jeden z prekursorów rosyjskiej geopolityki, historyk Gieorgij Wiernadski (1888-1973) (fot. z prawej), kraj ten jest jednym z lepszych przykładów w historii na to, jak przestrzeń geograficzna wpływa na procesy polityczne, w tym na formułowanie celów i interesów państwa.
Daleki jestem tu od determinizmu geograficznego. Przestrzeń nie determinuje polityki, lecz stanowi dla niej jedną z podstawowych aren, na której rozgrywana jest rywalizacja o władzę. W rozwoju rosyjskiej ekspansji od czasów Iwana IV Groźnego, przez stworzenie Imperium Rosyjskiego przez Piotra I, aż po czasy Związku Radzieckiego, myślenie przestrzenne miało znaczenie trudne do przecenienia. Rosyjska myśl geopolityczna jest niezwykle bogata i, co bardzo ważne, jej geneza jest znacznie starsza niż tradycja samej geopolityki akademickiej, która powstała dopiero pod koniec XIX wieku.
Należy przy tym zaznaczyć, że geopolityka jest przede wszystkim wiedzą o władzy w czasie i przestrzeni oraz nad przestrzenią wraz z jej wszelkimi zasobami (w tym ludzkimi). Z tego punktu widzenia jest wiedzą strategiczną. Co za tym idzie, wszelkie dywagacje na temat jej statusu schodzą na drugi plan.
W niniejszym cyklu tematycznym nie będę wnikał w istotę samej geopolityki, choć mam zamiar przedstawić jej różne rozumienie przez rosyjskie elity intelektualne i polityczne. W tym miejscu, jako swego rodzaju punkt wyjścia, przytoczę tylko jedną definicję tej dziedziny wiedzy, autorstwa Władimira Kołosowa (ur. 1953) (fot. z lewej). Ten rosyjski uczony jest profesorem geografii, specjalistą w zakresie geografii politycznej i geopolitki, pracownikiem naukowym Instytutu Geografii Rosyjskiej Akademii Nauk, gdzie kieruje jednostką organizacyjną pod nazwą Laboratorium Badań Geopolitycznych, a także (od sierpnia 2012 r.) prezydentem Międzynarodowej Unii Geograficznej.
Według rosyjskiego geografa, geopolityka bada zależność zewnętrznej i wewnętrznej polityki państw oraz stosunków międzynarodowych od systemu powiązań politycznych, wojskowych i ekonomicznych, uwarunkowanych geograficznym położeniem państwa i jego regionów oraz innymi czynnikami fizyczno-ekonomiczno-geograficznymi. […] Tradycyjnie geopolitykę można rozpatrywać jako naukę o wpływie geoprzestrzeni na polityczne cele i interesy państwa[2].
Korzenie
Geopolityka jako autonomiczna dziedzina badań i refleksji nad polityką globalną narodziła się pod koniec XIX wieku, podobnie jak na Zachodzie. Do
prekursorów rosyjskiej geopolityki zaliczyć możemy m.in. Mikołaja Bierdiajewa (1874-1948) (fot. z prawej), prawosławnego filozofa, który stworzył pojęcie „geografia rosyjskiej duszy” oraz ukuł stwierdzenie o „władzy przestrzeni nad rosyjską duszą”. Pisał m.in. W człowieku rosyjskim nie ma ciasnoty człowieka europejskiego, koncentrującego swoją energię na małej przestrzeni duszy, nie ma tej ostrożności, ekonomii czasu i przestrzeni, intensywności kultury[3].
prekursorów rosyjskiej geopolityki zaliczyć możemy m.in. Mikołaja Bierdiajewa (1874-1948) (fot. z prawej), prawosławnego filozofa, który stworzył pojęcie „geografia rosyjskiej duszy” oraz ukuł stwierdzenie o „władzy przestrzeni nad rosyjską duszą”. Pisał m.in. W człowieku rosyjskim nie ma ciasnoty człowieka europejskiego, koncentrującego swoją energię na małej przestrzeni duszy, nie ma tej ostrożności, ekonomii czasu i przestrzeni, intensywności kultury[3].
Obok wspomnianego już wyżej G. Wiernadskiego, w swoich badaniach naukowych rolę geografii w rozwoju dziejowym Rosji i innych państw podkreślał także Michaił Łomonosow (1711-1765) (fot. z lewej), twórca Uniwersytetu Moskiewskiego. Ten wybitny uczony wskazywał na słabość ekonomiczną ówczesnej Rosji, której przyczyny upatrywał w braku otwartego dostępu do oceanów i co za tym idzie skierowaniu wymiany handlowej do wewnątrz kraju. Wówczas Ocean Arktyczny był uznawany za morze i nie miał znaczenia strategicznego, które posiada dziś. Możemy mówić nawet o doktrynie Łomonosowa – programie (geo-)politycznym wolnego dostępu Rosji do oceanów.
Notabene, nazwiskiem rosyjskiego naukowca został nazwany grzbiet podmorski przebiegający pod biegunem północnym, odkryty w 1948 r. przez ekspedycję radziecką (nazwa została zaakceptowana w 1987 r. przez Międzynarodową Organizację Hydrograficzną). Po misji Arktyka-2007, władze w Moskwie uważają iż grzbiet jest przedłużeniem rosyjskiego szelfu kontynentalnego, a zatem Rosja ma prawo dostępu do surowców naturalnych sporej części Arktyki (ok. 1 mln km kw.)[4]. Co warte także podkreślenia, do koncepcji Łomonosowa będą powracali niektórzy politycy rosyjscy po 1991 r., postulujący np. „wyjście Rosji na Ocean Indyjski”, o czym będę pisał jeszcze w kolejnych odcinkach.
Jak widać, wpływ myślenia przestrzennego na rosyjską politykę i naukę ma swoje głębokie korzenie. Miały także swoje istotne znacznie w takich koncepcjach jak słowianofilstwo czy panslawizm. Stąd w rozwoju rosyjskiej myśli geopolitycznej niemożliwe jest wytyczenie jednej początkowej daty. Można by powiedzieć, że myśl odwołująca się do związków przestrzeni i polityki jest tak samo stara jak Rosja, choć byłoby to znacznym uproszczeniem. Do właściwych twórców geopolityki rosyjskiej zaliczyć można Mikołaja Danielewskiego, Konstantego Leontiewa, Włodzimierza Łamańskiego, Lwa Miecznikowa, Wienamina Siemionowa Tien-Szańskiego i Aleksieja Wandama, którym poświęcę kolejne odcinki niniejszego cyklu.
Rosyjska geopolityka jako autonomiczna gałąź wiedzy rozwijała się bez większych przeszkód do okresu rewolucji październikowej, a nawet z pewnymi ograniczeniami do czasu II wojny światowej. Przez władze komunistyczne została ochrzczona mianem „nauki burżuazyjnej”, stąd jej uprawianie było zakazane w ZSRR. Choć sama nazwa zyskała pejoratywne konotacje i jej używanie było – delikatnie mówiąc – niemile widziane, to same badania geopolityczne sensu stricto były prowadzone, zwłaszcza w akademiach wojskowych. Badania geopolityczne w ZSRR obejmowały studia nad zachodnią myślą geopolityczną i geostrategiczną, a także formułowały podstawy koncepcyjne pod radzieckie doktryny polityczno-wojskowe. Geopolityka akademicka zaczęła się odradzać już w okresie pierestrojki. Jednak dopiero rozpad Związku Radzieckiego spowodował swoistą eksplozję mody na geopolitykę.
Z kwerendy autorskiej, przeprowadzonej w katalogach największych rosyjskich bibliotek naukowych, wynika, że od 1991 r. do dziś napisano w Rosji ponad sześćset książek poświęconych geopolityce, z tego kilkadziesiąt samych podręczników akademickich. Na końcu artykułu zamieszono wykaz ponad pięćdziesięciu podręczników (wymieniono wyłącznie najnowsze wydania).
Tradycja historyczna a geopolityka
Na kształtowanie się różnych nurtów rosyjskiej myśli geopolitycznej znaczący wpływ wywarł stosunek do czterech tradycji historycznych: Rusi Kijowskiej, tradycji bizantyńskiej, panowania mongolskiego i okcydentalizu (zapoczątkowanego przez Piotra I Wielkiego). Te cztery tradycje zaowocowały czterema głównymi szkołami geopolitycznymi w Rosji, w kolejności: izolacjonizm (wyspiarskość), bizantyzm, eurazjanizm, okcydentalizm (atlantyzm, zapadniczestwo). Każdej z ww. szkół poświęcę osobną serię tekstów.
Patrząc syntetycznie na Rosję, unifikując wiedzę na temat jej historii, geografii, kultury i religii, nie sposób nie dostrzec silnego wpływu dziedzictwa bizantyńskiego na jej tożsamość, także tę geopolityczną. To, co charakterystyczne dla elit rosyjskich od początków istnienia nowożytnej Rosji, to dążenie do sformułowania uniwersalnej ideologii, która stanie się duchowym, aksjologicznym kluczem do władzy globalnej. Misja tworzenia uniwersalnego imperium, które z samej swojej istoty jest strukturą ponadnarodową, budowanego przez umiejętne sojusze, podporządkowywanie krajów satelickich, rozgrywanie grup etnicznych, ma swoje bardzo wyraźne korzenie wschodniorzymskie. W Cesarstwie Bizantyńskim, w osobie cesarza upatrywano pomazańca bożego, predestynowanego do tworzenia imperium. Cesarz był manifestacją i kreacją imperium. Należy przy tym pamiętać, że w ideologii państwowej wytworzonej w okresie późnego Bizancjum, postać cesarza zastąpił obraz (mit, kod) miasta jako duchowej i ideologicznej stolicy imperium. Stolica stała się „imperionośćcą”. Ten aspekt ideologii cesarstwa wschodniorzymskiego – jak i wiele innych – został z powodzeniem zaadaptowany przez rosyjskie elity (najpierw religijne, później także polityczne) i wdrożonych w praktyce w postaci ideologii Moskwy jako Trzeciego Rzymu. Z tej perspektywy, stolica Rosji „zastąpiła” zatem osobę cesarza rzymskiego.
Co warte podkreślenia, to fakt, iż zarówno bizantyzm, jak i eurazjanizm (w wersji dawnej jak i tej współczesnej), są do siebie niezwykle podobne, mimo werbalnie podkreślanych przez ich ideologów różnic. Obie ideologie są wrogie etnicznemu nacjonalizmowi, postulują budowę uniwersalnego ponadnarodowego imperium, odrzucają kryterium etniczne, są za to oparte na kulturze i religii, i silnie dogmatyczne. Co bardzo istotne, oba nurty wyraźnie legitymizują władzę w Rosji, co jest kluczowe w zrozumieniu ich istoty i skali oddziaływania. W Rosji to nie władza jest desygnatem ideologii, lecz to ideologia uprawomocnia władzę, a co więcej jest przez nią pośrednio, a nawet bezpośrednio kreowana, o czym przyjdzie jeszcze napisać.
Wskazówki bibliograficzne
Jakub Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką, ideologicznym dyskursem a praktyką, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2010.
Materiały
Fot. w kolejności zamieszczenia: walls.ru, gumilevica.kulchiki.net, igras.ru, liveinternet.ru, wikimedia.org
Źródło: fragment rozdziału pt. "Geneza rosyjskiej geopolityki", opublikowanego w monografii pt. "Studia nad rosyjską geopolityką" pod red. L.Sykulskiego. [POBIERZ]
[1] Cytat z „Biesów”, w oryg. Rossiya yest' igra prirody, a ne uma.
[2] V. Kolossov, Rossiyskaya geopolitika: traditsionnyye kontseptsii i sovremennyye vyzovy, „Obshchestvennyye nauki i sovremennost” 1996, nr 3, s. 86. W oryg. Geopolitika izuchayet zavisimost' vneshney i vnutrenney politiki gosudarstv i mezhdunarodnykh otnosheniy ot sistemy politicheskikh, voyenno-strategicheskikh, ekonomicheskikh, ekologicheskikh i inykh vzaimosvyazey, obuslovlennykh geograficheskim polozheniyem strany i yeye regionov, drugimi fiziko- i ekonomiko-geograficheskimi faktorami. […] Traditsionnuyu geopolitiku mozhno rassmatrivat' kak nauku o vliyanii geoprostranstva na politicheskiye tseli i interesy gosudarstva.
[3] N. Berdayev, Sud’ba Rossii, Moskva 1990, s. 280-281. W oryg. V russkom cheloveke net uzosti yevropeyskogo cheloveka, kontsentriruyushchego energiyu na nebol'shom prostranstve dushi, net etoy raschetlivosti, ekonomii prostranstva i vremeni, intensivnosti kul'tury.
[4] J. Potulski, Współczesne kierunki rosyjskiej myśli geopolitycznej. Między nauką, ideologicznym dyskursem a praktyką, Gdańsk 2010, s. 15; www.interfax.ru, 20.09.2007.
