dr Piotr L. Wilczyński
Joachim Lelewel (ur. 22 marca 1786 w Warszawie, zm. 29 maja 1861 w Paryżu)
(Źródło ryciny: Polska Biblioteka Narodowa / POLONA)
Korzenie Joachima Lelewela sięgają austriackiego rodu szlacheckiego von Loelhöffel. Jego przodkowie w XVII wieku przenieśli się do Prus, ratując tym samym swój majątek przed najazdem osmańskim. W Prusach Wschodnich uzyskali indygenat pod nazwiskiem Loelhöffel von Löwensprung. Heinrich Lölhöffel von Löwensprung, dziadek Joachima był profesorem uniwersytetów Wileńskiego i Warszawskiego. W 1768 roku Karol von Löwensprung, ojciec Joachima, piastujący urząd skarbnika królewskiego otrzymał polski indygenat ze zmianą nazwiska na Lelewel.[1]
Edukacja i praca zawodowa
Po ukończeniu szkoły prowadzonej przez zakon pijarów w Warszawie, Lelewel studiował matematykę, historię naturalną, geografię i języki klasyczne na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie od roku 1804.[2] Wielki wpływ na młodego Lelewela miał profesor literatury antycznej Godfryd Ernest Groddeck. Zainspirował on Lelewela do badań nad geografią antyczną, a także do poszukiwań przekazów o ziemiach słowiańskich i bałtyckich w dziełach geografów rzymskich i greckich, a potem także wśród dzieł arabskich.
Po ukończeniu studiów w 1808 roku zapoczątkował w Polsce pierwsze wykłady z historii geografii.w liceum krzemienieckim. Kilka lat później przeniósł się do Warszawy, gdzie objął posadę kustosza biblioteki, oraz był posłem na sejm. W 1815 został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie. Był również założycielem czasopisma o charakterze naukowo-literackim pt. Tygodnik Wileński.
W 1820 roku uzyskał doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1821 roku zamieszkał na powrót w Wilnie, gdzie został profesorem historii Uniwersytetu Stefana Batorego, lecz w wyniku antyrosyjskich poglądów w 1824 roku stracił swoją posadę. Był już wtedy znany i sławny.[3]
Po powrocie do Warszawy kontynuował swoją działalność polityczną i naukowo-badawczą. W czasie powstania listopadowego pełnił funkcję ministra ds. wyznań i oświecenia. Po upadku powstania udał się na banicję do Paryża, skąd za swą polityczną działalność wydalono go w 1833 roku. Następnie osiadł w Brukseli, żyjąc w dobrowolnej nędzy i oddając się działalności naukowej aż do swej śmierci w 1861 roku.[4]
Osiągnięcia
Głownymi obszarami zainteresowań Lelewela były geografia i historia traktowane bardzo szeroko i łącznie, ale także polityka oraz kartografia.
Na polu naukowym do jego zasług należy to, że jako pierwszy wymierzył iż środek Europy znajduje się pomiędzy Białymstokiem i Wilnem.[5] Stworzona przez niego tzw. Szkoła lelewelowska, badająca procesy geograficzne i historyczne miała bardzo istotny wpływ na rozwój polskiej nauki.[6] Powoływali się na niego inni znani geografowie, np. A. von Humboldt, który pisał o nim jako o „erudite of historical geography”[7]. Karl Ritter przetłumaczył zafascynowany dziełami Lelewela, przetłumaczył część na niemiecki – swój ojczysty język. R. A. Skelton porównując ze sobą antenatów geografii historycznej: Lelewela, Jomarda, i Santaréma, wskazał Polaka jako badacza,”of three scholars, it was Lelewel, working with demonic energy and near fanaticism, who provided his atlas with the most penetrating and complete accompanying text, to which the map reproductions are subsidiary.”[8] Prace Lelewela są dziś nadal aktualne. Z. Rzepa uważa, „at the present time, Lelewel’s works are a starting point for research in the fields of the history of geographical thought, cartography and historical geography as well.”[9]
Ponadto stworzył ogromną kolekcję książek, map, atlasów. Pisał o tym ze swoim bratem w listach: „neither the Warsaw Library (…) nor the old Vilnius Library has ever had such a collection as i have put together”.[10] Została ona częściowo zniszczona i rozkradziona w wyniku splądrowania przez Armię Czerwoną w 1939 roku.[11] O wyjątkowym kunszcie i wiedzy Lelewela pisali współcześni mu poeci jak A. Mickiewicz (wiersz: Do Joachima Lelewela).[12]
Wiedza, mądrość i charyzma Lelewela dawały mu niesamowite poparcie polityczne, głównie wśród młodych, buntujących się przeciwko ówczesnej sytuacji politycznej. Wyrażał on w swych poglądach głęboki polski patriotyzm, a także propagował poglądy republikańskie. Jego republikanizm nie czerpał jednak ani z dorobku ojców-załozycieli USA, ani z ideologów rewolucji francuskiej. Głosił on konieczność odbudowy Polski i powrotu do tradycji samorządności słowiańskiej opartej na wiecach. Za te poglądy w 1824 roku skazano go na utratę tytułu profesora. Dalsza jego bardzo błyskotliwa kariera jako polityka została zakończona w wyniku upadku powstania listopadowego (1830-1831). W czasie jego trwania był członkiem Rady Administracyjnej i Rządu Narodowego. W owym czasie założył partię „Towarzystwo Patriotyczne” – radykalne ugrupowanie republikańskie z bardzo postępowym jak na tamte czasy programem reform społecznych. Na jej czele zorganizował między innymi 25 stycznia 1831 roku demonstrację ku czci dekabrystów. Prawdopodobnie to Lelewel jest autorem motta powstania „Za wolność naszą i waszą”. 5 października 1831 roku wraz z innymi przywódcami powstania zbiegł z kraju by więcej do niego nie powrócić. Na emigracji, wraz z innymi rozpropagował w Europie idee pansłowiańskie w ramach półtajnego, założonego w Szwajcarii ruchu o charakterze demokratyczno-republikańskim „Młoda Polska”, którego został przywódcą. Organizacja ta była związana z „Młodą Europą” G. Mazziniego. Obok tego kierował założonym w 1837 roku Zjednoczeniem Emigracji Polskiej zrzeszającym organizacje polityczne Polaków na uchodźctwie. Do dużych osiągnięć Lelewela należy także to, że między innymi w czasie Wiosny Ludów w 1848 roku był współorganizatorem Kongresu Słowiańskiego w Pradze.[13]
Lelewel miał także ogromny wkład w rozwój kartografii. Opracował ponad 250 map, głównie z geografii historycznej starożytności i średniowiecza. Jako pierwszy zebrał i opisał, wzbogacając tę pracę mapami, wiedzę geograficzną starożytnych i średniowiecznych geografów i odkrywców w jedno dzieło, tworząc szeroką syntezę o rozwoju horyzontu geograficznego w tamtych epokach. Największym dziełem była Géographie du moyen âge, 5-tomowe dzieło z dziedziny kartografii, pierwsze traktujące o tej dyscyplinie, jako jednolitym dziale nauki i wywodzące jej źródeł ze starożytności, opisujące jej rozwój i okresy cofania się w rozwoju. Główną teorią tego dzieła było to, że Arabowie, opierając się na swoich precyzyjnych obserwacjach astronomicznych, a także Włosi i Katalończycy dzięki szerokiemu stosowaniu igły magnetycznej niezależnie osiągneli bardzo wysoki poziom w sztuce rysowania map. Dowodem na tę teorię był wyżej wzmiankowany pierwszy na świecie zbiór map starożytnych i średniowiecznych oraz analiza porównawcza wzajemnych wpływów odautorskich, podobieństw, zapożyczeń. Ukazał relacje między starożytnymi greckimi mapami, arabskimi i średniowiecznymi. Udowodnił tym samym niezależność katalońskich i włoskich średniowiecznych szkół kartograficznych.[14]
Myśl Lelewela i jej wpływ na geografię
Joachim Lelewel był zwolennikiem badań geograficznych i historycznych wiążących podejście empiryczne z interpretacjami filozoficznymi, poszerzających tradycyjne badania o wiedzę tzw. pozaźródłową wynikającą z wyobrażeń i świadomości badacza. Wykorzystywał zatem teorię poznania I. Kanta, W. K. Fergusona, J. J. Rousseau, J. G. Herdera, czy J. G. Fichtego. Różnych form poznania zmysłowego, jako metody badawczej, którego wyrazicielem był królewiecki filozof i geograf I. Kant zaciekle bronił Lelewel w polemice z Janem Śniadeckim, polskim filozofem, matematykiem, astronomem i geografem, jemu współczesnym. Uznawał w geografii metodologię za opartą na epistemologii kantowskiej i idei synopsji. Twierdził, że badać należy korzystając przy tym ze wszelkich dziedzin wiedzy, samemu sięgając do literatury klasycznej, przez religioznawstwo, prawoznawstwo, kartografię a nawet numizmatykę. Podkreślić należy iż nie rozdzielał on historii od geografii i innych dziedzin, wszystkie traktując w sposób syntetyczny, zgodnie z paradygmatem kantowskim. Epistemologia Kanta rozpropagowana wśród badaczy współczesnych Lelewelowi jest widoczna niemal we wszystkich jego dziełach.[15]
Największy niewątpliwie geograf polski początku XIX wieku, uczony erudyta i szlachetny człowiek, był jednocześnie światowej sławy twórcą historii geografii i geografii historycznej. Wyraża to jego myśl zawarta we wstępie do pierwszych opublikowanych jego prac: „W historii geografii głównymi względami jakimi zająć się należy nie są jedynie odkrycia, ale wszelkie sposoby wyobrażenia i opisywania poznawanych krain”.[16] Był autorem podręczników geograficznych, populizatorem geografii i kartografem.[17]
Szkoła lelewelowska w geografii jest to nurt kładący w nacisk na syntezę dziejów i geografii. Ukształtowaną koncepcję Lelewel przedstawił już w pierwszych swych pracach.[18] Przy czym nie gardzi nawet poezją, często analizując ją jako opisy geograficzne, szczególnie w przypadku dzieł starożytnych. Dzieła Lelewela takie jak „geografia średniowieczna” są do dziś klasycznym źródłem wiedzy i kopalnią wiadomości nie tylko na temat europejskiej geografii tego okresu, ale także geografii arabskiej. Publikował liczne artykuły w czasopismach niemieckich, francuskich i rosyjskich, dzięki którym Lelewel cieszył się wielkim szacunkiem takich osobistości jak Ritter, von Humboldt, Wagner, czy Gallois, mimo, że ich poglądy na geografię nie zawsze były takie same.
Od śmierci Lelewela, prace w zakresie historii geografii i geografii historycznej posunęly się daleko naprzód w różnych językach, a niektóre z jego teorii upadły. Duża część z nich nadal pozostaje aktualna. W przededniu II wojny światowej, na międzynarodowym kongresie MUG w Warszawie, podjęto jednogłośnie uchwałę o utworzeniu organizacji naukowej, zrzeszającej geografów historycznych i historyków geografii o nazwie „Towarzystwo im. Joachima Lelewela”. Nie było wśród zebranych żadnego zdziwienia co do proponowanej nazwy. Wojna nie pozwoliła na zrealizowanie tego projektu, a po wojnie Lelewel i jego prace stawały się coraz bardziej zapominane.[19]
Obecnie prace Lelewela z geografii historycznej nie są na świecie zbyt znane, choć jego myśl zaczyna przeżywać pewien renesans. Wyrazem tego procesu jest nadawanie patronatu lelewelowskiego obiektom poświęconym nauce i edukacji, jak sala w bibliotece uniwersytetu wileńskiego, czy licznym szkołom średnim. Zrealizowano także przedwojenny projekt MUG, czyli powołano do życia „Towarzystwo Lelewelowskie”.[20] Świadczy to o powrocie koncepcji geograficznych tego uczonego w czasach, gdy poszukuje się nowych dróg rozwoju geografii.
Wybrane publikacje Lelewela
– Pisma pomniejsze geograficzno-historyczne, nakł. wł., Warszawa 1814.
– Badania starożytności we względzie geografii – część naukowa, J. Zawadzki – typograf Imperatorskiego Uniwersytetu, Wilno 1818.
– Odkrycia Kartagów i Greków na Oceanie Atlantyckim, Warszawa 1821.
– Vincent Kadłubek: Ein historisch-kritischer Beytrag zur slavischen Literatur, par hrabia Józef Maksymilian Ossoliński, Joachim Lelewel, Samuel Gottlieb Linde, Wilno 1822, s. 1250.
– Bibljograficznych ksi?g dwoje, J. Zawadzki – typograf Imperatorskiego Uniwersytetu, Wilno 1823-1826, t. 1, s. 280, t. 2, s. 435.
– (jako współautor) Conrad Malte-Brun, Leonard Chodźko, Joachim Lelewel, Michał Podczaszyński, Tableau de la Pologne ancienne et moderne, Aime-Andre, Paryż 1830, t. 1, s. 518, t. 2, s. 541.
– Atlas do dziejow polskich z dwunastu krajobrazow zlozony, b. w., Warszawa 1830, b.s.
– (jako współautor) Julian Ursyn Niemcewicz, Joachim Lelewel, Śpiewy historyczne Niemcewicza: z uwagami Lelewela, J. Czech, Kraków 1835, s. 485.
– Numismatique du Moyen-Age considérée sous le Rapport du Type, Librairie Polonaise, Paryż 1835, s. 340.
– Pythéas de Marseille et la géographie de son temps, Chez l'éditeur, Bruxelles 1836, s. 74.
– Joachim Lelewel's kleinere Schriften geographisch-historischen Inhalts, Breitkopf und Härtel, Leipzig 1836, s. 270.
– Type gaulois ou celtique: atlas, P.-J. Voglet, Bruxelles 1841, s. 468.
– Guillebert de Lannoy et ses voyages en 1413, 1414 et 1421, A. Vandale, Bruxelles 1943, s. 137.
– Dzieje Polski które stryj synowcom swoim opowiedział, Z. Schletter, Wrocław 1843, s. 510.
– Historie de la Pologne, Librairie polonaise, Paris-Lille 1844, t. 1, s. 359, t. 2, s. 388.
– Géographie du moyen âge, Ve et J. Pilliet, Bruxelles 1850-1857, t. 1-5.
– (jako współautor) Eliakim Carmoly, Joachim Lelewel, Notice historique sur Benjamin de Tudèle, Chez Kiessling et Compagnie, Bruxelles-Leipzig 1852, s. 77.
– Album rytownika polskiego: Album d'un graveur polonais, JK Żupański, Poznań 1854, s. 12.
– Polska wieków średnich: czyli Joachima Lelewela w dziejach narodowych polskich spostrzeżenia – b. m. w.1856
– Geografia. Opisanie krajów polskich, JK Żupański, Poznań 1859.
– Histoire de la Lituanie et de la Ruthénie jusqu'à leur union définitive avec la Pologne conclue à Lublin en 1569, Paris-Leipzig 1861.
– Kopernika, tudzież i innych astronomów polskich w geografii zasługa, Merzbach, Poznań 1862, s. 23.
– Trzy konstytucje polskie; 1791, 1807, 1815, J.K. Żupanski, Poznań 1861, s. 108.
– Listy Joachima Lelewela, J.K. Żupański, Poznań 1878-1879.
Bibliografia
Chrzanowski I., J. Lelewel. Człowiek i pisarz, Czytelnik, Warszawa 1946.
Humboldt A. von, Ideler J. L., Kritische Untersuchungen über die historische Entwickelung der geogr. Kenntnisse von der neuen Welt, t. 1, Nicolai, Berlin 1836.
Janeczek S., Lelewel (w:) Powszechna encyklopedia filozofii, Polskie Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, vol. VI, Lublin 2005.
Lelewel J., Pisma pomniejsze geograficzno-historyczne, Warszawa 1814.
Lelewel J., Listy Joachima Lelewela, J.K. Żupański, Poznań 1878-1879.
Mickiewicz A., Do Joachima Lelewela, Wilno 1822.
Mikoś M. J., Joachim Lelewel: Polish Scholar and Map Collector (w:) The Map Collector, 1, 1984, s. 20-24.
Olszewicz B., Joachim Lelewel (w:) Olszewicz B. (ed.), Dziewięć wieków geografii polskiej – wybitni geografowie polscy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 213-230.
Rzepa Z., Joachim Lelewel 1786-1861 (w:) Freeman T. W., Pinchemel P. (eds.), Geographers: Bibliographical Studies, vol. 4, Mansell Publishing, London 1980.
Skelton R. A., Maps: A Historical survey of Their Study and Collecting, Univ. of Chicago Press, Chicago 1972.
Więckowska H., Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek, Ilustr. Kalendarium życia i dzieła, Czytelnik, Warszawa 1980.
Wilczyński, W. J., On the Necessity of the History of Geographical Thought (w:) Bulletin of Geography: Socio-economic series, vol 11, 2009, s. 5-14.
Zawadzka D., Lelewel, czyli przez Białystok do Wilna i Brukseli (w:) Nasz Uniwersytet, 5, 2008, s. 21.
[1] Więckowska H., Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek, Ilustr. Kalendarium życia i dzieła, Czytelnik, Warszawa 1980.
[2] Janeczek S., Lelewel (w:) Powszechna encyklopedia filozofii, Polskie Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, vol. VI, Lublin 2005.
[3] Janeczek S., Lelewel (w:) Powszechna encyklopedia filozofii, Polskie Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, vol. VI, Lublin 2005.
[4] Olszewicz B., Joachim Lelewel (w:) Olszewicz B. (ed.), Dziewięć wieków geografii polskiej – wybitni geografowie polscy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 213-230.
[5] Zawadzka D., Lelewel, czyli przez Białystok do Wilna i Brukseli (w:) Nasz Uniwersytet, 5, 2008, s. 21.
[6] Więckowska H., Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek, Ilustr. Kalendarium życia i dzieła, Czytelnik, Warszawa 1980.
[7] Patrz: Humboldt A. von, Ideler J. L., Kritische Untersuchungen über die historische Entwickelung der geogr. Kenntnisse von der neuen Welt, t. 1, Nicolai, Berlin 1836, s. 395.
[8] Skelton R. A., Maps: A Historical survey of Their Study and Collecting, Univ. of Chicago Press, Chicago 1972, s. 53.
[9] Rzepa Z., Joachim Lelewel 1786-1861 (w:) Freeman T. W., Pinchemel P. (eds.), Geographers: Bibliographical Studies, vol. 4, Mansell Publishing, London 1980, s. 105.
[10] Lelewel J., Listy Joachima Lelewela, vol. 2, J.K. Żupański, Poznań 1878-1879, s 360.
[11] Mikoś M. J., Joachim Lelewel: Polish Scholar and Map Collector (w:) The Map Collector, 1, 1984, s. 20-24.
[12] Mickiewicz A., Do Joachima Lelewela, Wilno 1822.
[13] Chrzanowski I., J. Lelewel. Człowiek i pisarz, Czytelnik, Warszawa 1946.
[14] Mikoś M. J., Joachim Lelewel: Polish Scholar and Map Collector (w:) The Map Collector, 1, 1984, s. 20-24.
[15] Janeczek S., Lelewel (w:) Powszechna encyklopedia filozofii, Polskie Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, vol. VI, Lublin 2005.
[16] Lelewel J., Pisma pomniejsze geograficzno-historyczne, Warszawa 1814.
[17] Zawadzka D., Lelewel, czyli przez Białystok do Wilna i Brukseli (w:) Nasz Uniwersytet, 5, 2008, s. 21.
[18] Więckowska H., Joachim Lelewel. Uczony – polityk – człowiek, Ilustr. Kalendarium życia i dzieła, Czytelnik, Warszawa 1980.
[19] Olszewicz B., Joachim Lelewel (w:) Olszewicz B. (ed.), Dziewięć wieków geografii polskiej – wybitni geografowie polscy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s. 213-230.
[20] Wilczyński, W. J., On the Necessity of the History of Geographical Thought (w:) Bulletin of Geography: Socio-economic series, vol 11, 2009, s. 5-14.
ŻRÓDŁO: Wilczyński P. L., Joachim Lelewel’s Geographical Ideas and Heritage, (w:) III sesja naukowa GBTL – materiały pokonferencyjne, Grupa Badawcza “Towarzystwo Lelewelowskie”, Kraków 2011, s. 1-7.