Jeden z najwybitniejszych anglosaskich geopolityków – sir Halford Mackinder – urodził się 15 lutego 1861 roku w miasteczku w Gainsborough w Lincolnshire. Pochodził z wielodzietnej, lekarskiej rodziny. Niebagatelny wpływ na jego przyszłe zainteresowania naukowe miał ojciec, ceniony w okolicy naukowiec, który uczył go postrzegania i interpretowania otaczającego świata oraz wuj Halford Hewitt, który zaszczepił w nim „ciekawość świata” .
Jako 7-latek podjął naukę w szkole ogólnokształcącej im. Królowej Elżbiety, a następnie kształcił się w Epson College. Tam młody Halford rozwinął swoje umiejętności eseistyczne, erystykę, retorykę oraz zamiłowanie do nauk przyrodniczych i historii geologii. W październiku 1880 roku wstąpił on do Christ Chuch na Uniwersytecie Oxfordzkim. Tutaj zaczął specjalizować się w zoologii, równocześnie nie zaniedbując nauk ścisłych i przyrodniczych. Z kolei już na przedostatnim roku studiów zaczął także uczęszczać na wykłady z zakresu geologii, geografii i historii. Wówczas zaczął się już specjalizować w zakresie geografii fizycznej, politycznej i historycznej.
W 1882 roku wstąpił do Oxford Union Society, by w następnych latach zostać jego prezesem. Cztery lata później – po uzyskaniu przez Halforda Mackindera – dyplomu uniwersyteckiego z zakresu prawa prof. George Heford (historyk wojskowości) zaproponował mu wstąpienie do Królewskiego Towarzystwa Geograficznego. W tym czasie, ten młody uczony zaczął pracować nad rozwojem „geografii syntetycznej”, która w swoim zamierzeniu miała stanowić połączenie geografii fizycznej z naukami humanistycznymi i społecznymi.
W 1886 roku w rozprawie: On the Scope and Methods of Geography naukowiec ten zawarł podstawy „nowej geografii”, gdzie twierdził, że podstawą nauk geograficznych jest zawsze przestrzeń fizyczna, która w swoich rozważaniach przyczynowo-skutkowych powinna uwzględniać zarówno czynniki środowiskowe, jak i działalność człowieka w perspektywie długiego trwania.
W chwili, gdy zyskał uznanie jako naukowiec i propagator geografii jako dyscypliny akademickiej, w 1892 roku został on pierwszym dyrektorem University Extension College. Rok później Halford Mackinder został współzałożycielem Stowarzyszenia Geograficznego, a następnie London School of Economic. W 1897 roku odbył on podróż po Europie, poznając takich geografów jak: Joseph Partsch, Ferdinand von Richthofen i Eliséé Réclus. Po powrocie na Oxford stworzył także szkołę geografii oraz poprowadził wyprawę naukową do Kenii, w celu zdobycia Mount Kenya.
Kolejny przełom w karierze Halford Mackinder nastąpił w 1902 roku. Wówczas to jego wykłady z zakresu geografii zyskały status akademicki. Ponadto rozgłos przyniosła mu kolejna rozprawa z zakresu studiów regionalnych: Britain and the British Seas, której znalazło się dość lakoniczne stwierdzenie, że Brytania to grudka węgla otoczona przez ryby . Z kolei dwa lata później – na bazie syntezy geografii, historii i polityki – stworzył swoją słynną teorię Heartlandu, którą wyłożył w słynnym już artykule: The Geographical Pivot of History, który wywarł ogromny wpływ na nauki społeczne w XX wieku.
W latach 1903-1908 H. Mackinder pełnił funkcję dyrektora London School of Economic. Tuż po zakończeniu I wojny światowej opublikował z kolei swoją fundamentalną rozprawę: Democratic Ideals and Reality (London 1919) , w której wyłożył podstawy szkoły binarnej w geopolityce klasycznej. W tym też to okresie akademik ten był także brytyjskim Wysokim Komisarzem, przy Siłach Zbrojnych Południa Rosji , któremu to w grudniu 1919 roku gen. Anton Denikin zlecił misję dyplomatyczną do Warszawy, w celu doprowadzenia do współdziałania militarnego między Polskę a Państwem Rosyjskim.
Wyprawa ta co prawda zakończyła się niepowodzeniem, gdyż marszałek Józef Piłsudski odrzucił ofertę białych Rosjan. Niemniej jednak w zamian za to Komendant nakreślił temu wysłannikowi wizję kordonu sanitarnego między Niemcami a Rosją bolszewicką. W następstwie tego spotkania geopolityk ten w memorandum wystosowanym do premiera Lloyda George’a ze stycznia 1920 roku postulował budowę bloku geopolitycznego na obszarze Międzymorza, złożonego z II Rzeczpospolitej, Ukrainy, Białorusi i Rosji (południowej) . Choć propozycje te zostały niebawem odrzucone przez władze brytyjskie, to jej echa są obecne w propozycjach gen. Piotra Wrangla na temat wygaszenia wojny wewnętrznej i współistnienia dwóch państw rosyjskich.
W 1923 roku nasz autor otrzymał własną katedrę geografii na Uniwersytecie Londyńskim. W okresie międzywojennym – pomimo przejścia na emeryturę – nadal udzielał się społecznie: do 1945 roku zasiadał w Imperialnym Komitecie Morskim, zaś w cztery lata wcześniej zrezygnował z członkowstwa w Imperialnym Komitecie Ekonomicznym. W latach 1895-1931 H. Mackinder był także prezesem Sekcji Geograficznej Brytyjskiego Towarzystwa Zawaansowanej Nauki.
W 1920 roku za swą działalność naukową i polityczą otrzymał tytuł szlachecki. Schorowany zdążył jeszcze w 1943 roku opublikować swiją ostatnia rozprawę z zakresu geopolityki: The Round World and the Winning of the Peace („Foreign Affrais” 1943, no. 4) w którym zaprezentował własną wizję powojennego bipolarnego ładu globalnego. Ta ostatnia publikacja była rozwinięciem rozprawy z 1924 roku: The Nations of the Modern World, w której stworzył on koncepcję Midland Ocean Basin (Śródoceanu, Oceanu Środka) jako swego rodzaju przeciwwagi dla idei Śródziemia. Zmarł 6 marca 1947 roku w wieku 86 lat.
Jego prace odegrały ogromną rolę w geopolityce niemieckiej (szkoła gen. Karla Haushofera) okresu III Rzeszy oraz współczesnej strategii politycznej USA (m.in. koncepcje Nicholasa Spykmana, Roberta Strausz-Hupè’go, Colina Graya, czy też Wielka Szachownica Zbigniewa Brzezińskiego), Francji (przykładowo oś Paryż-Berlin-Moskwa Henri de Groussouvre’a) i Rosji (Eurazjatyzm Aleksandra Dugina, oś Moskwa-Pekin-Dehli Igora Panarina). Także rozpad przestrzeni postsowieckiej pod koniec XX wieku pokazuje, że koncecje Halforda Mackindera są nadal zywe wśród polityków i geoanalityków. W Polsce głównymi propagatorami jego poglądów byli przede wszystkim płk Ignacy Matuszewski oraz Andrzej Maśnica.
Swoje rozmyślania na temat związków między geografią, historią i polityką, które ostatecznie przybrały kształt w postaci eseju: The Geographical Pivot of History („Geograficzna oś historii”) Halford Mackinder zaprezentował publicznie 25 stycznia 2004 roku podczas posiedzenia Royal Geographical Society. Trzy miesiące później został on opublikowany w „Geographical Journal” (tom. 23, nr 6, s. 421-437). Trzeba sobie uzmysłowić, że tematyka i czas powstania tego wykładu nie był przypadkowy, gdyż jego formuła wpisywała się w debatę publiczną na temat relacji Wielkiej Brytanii z europejskimi wielkimi potęgami, jaką 23 kwietnia 2003 roku zainicjował sir Edward Grey, ówczesny Sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych (od 1905 roku minister).
W tym miejscu należy sobie uzmysłowić, iż Geograficzna oś historii powstała dosłownie w przededniu podpisania z Francją Entente cordiale (8 IV 1904), w której obie strony nie tylko wypracowały kompromisowy układ między strefami wpływów, lecz i zapowiedziały ściślejszą współpracę na terenie Europy. Z brytyjskiego punktu widzenia było to już koniecznością, gdyż na horyzoncie wielkiej polityki pojawiło się nienasycone mocarstwo nowego typu – II Rzesza Niemiecka (1871-1914), której głównymi atutami były potęga przemysłowa, potencjał demograficzny, innowacyjność technologiczna, zdolność decyzyjna, potęga lądowa oraz potencjał morski. Połączenie tych czynników zdawało się zatem zagrażać ówczesnemu Pax Britanica.
Dlatego też mówiąc o genezie tego eseju należy także uwypuklić fakt, iż powstał on właśnie w atmosferze strachu przed załamaniem się dotychczasowego ładu globalnego. Prace takich autorów, jak: Headon Hill, The Spies of Wight (1899), Erskine Children, The Ridde of the Sands (1903), czy też Londona Jamesa, The Boy Galloper (1903) podtrzymywały to poczucie zagrożenia. W następnych latach te fobie i lęki będą nadal podtrzymywane, głównie za sprawą niemieckich zbrojeń morskich oraz polityki wielkoimperialnej.
Sir Halford Mackinder w swoim tytułowym eseju za punkt wyjścia przyjął założenie, że środowisko naturalne kontroluje człowiek, choć z drugiej strony ta zależność jest obustronna. W jego ujęciu kontynenty stanowią małe wysepki na wszechświatowym oceanie, zaś panowanie na lądzie zapewnia kontrolę nad morzem. Kluczem dla polityki globalnej – z perspektywy Europy – jest obszar eurazjatyckiego Wielkiego Stepu, który nasz autor nazywa Heartlandem. „Mackinder – pisał w 1943 roku Ignacy Matuszewski – jest człowiekiem, który powiedział nie tylko, co stanie, lecz dlaczego tak się stanie […]. Kto i jak może opanować wielką wyspę świata? Kto i jak może sięgnąć po hegemonię nad trzema lądami: Europą, Azją i Afryką?. Mackinder szuka odpowiedzi na to pytanie, wpatruje się w rzeźbę tereny i prądy historii. Rzeźba terenu wskazuje mu, że istnieje pewien obszar naturalnie obronny, zamknięty zgoła dla dostępu od morza, trudno dostępny także od północy, południa i wschodu: przez Boga stworzona olbrzymia forteca w środku wielkiej wyspy świata […]. Ten obszar, tak naturalnie obronny, Mackinder nazywa serce lądu – Heartland.
Heartland – to pas lasów, ciągnący się od Polski aż do Mongolii i pas stepów, ciagnących się od Węgier aż do Mongolii. Wielka forteca jest nie tylko obronna – jest także płaska i żyzna – zdolna do karmienia milionów” .
W Mackinderowskich rozważaniach Stary Kontynent jest nie tylko kolebką starożytnych cywilizacji Grecji i Rzymu, lecz przede wszystkim współczesnym wzorcem do naśladowania, i to w skali planetarnej. W okresie średniowieczna jego obszar i zasięg oddziaływania był jednak znacząco ograniczony przez inne podmioty geopolityczne. W tym czasie ulegał on ustawicznym najazdom ze Wschodu ze strony społeczności nomadycznych, które przybywały z Azji Środkowej oraz obszarów Mongolii współczesnej przez dwie „eurazjatyckie bramy”: Step Pontyjski (Kipczak) położony między Uralem a Morzem Kaspijskim oraz szlakiem anatolijsko-bałkańskim z Azji Mniejszej.
Sytuacja ta uległa radykalnemu odwróceniu wraz z zapoczątkowaniem epoki wielkich odkryć geograficznych, kiedy to europejski Zachód wyruszył na morze, zaś jego wschodnia część zapoczątkowała proces osadnictwa na jego kresach i rozpoczęła powolny marsz w kierunku Pacyfiku. Ironia historii, jak podkreśla autor, polega na tym, że ci pierwsi poszli szlakiem starożytnych Greków, zaś Rosjanie podążyli za przykładem Rzymian. To zdecydowało ostatecznie o rozejściu się dróg Europy atlantyckiej oraz jej wschodniej części, która objęła w posiadanie i władztwo dziedzictwo koczowników. Tezy te pozostawały aktualne przez stulecia i nadal nie tracą na aktualności w związku z rozwojem przemysłu, kolei żelaznej oraz innowacyjności technologicznej.
Według Geograficznej osi historii na wielką politykę składają się zatem następujące elementy:
- Europa powstała dzięki obecności i w opozycji do społeczności nomadycznych wywodzących się z Wielkiego Stepu;
- Stary Kontynent to z jednej strony „atlantyckie” ludy romano-germańskie (morskie), z drugiej zaś – słowiańsko-bizantyjskie (lądowe);
- W epoce nowożytnej (Kolumbijskiej), kiedy Europa atlantycka wyruszyła na ocean, nowopowstałe imperium ro-syjskie zajęło miejsce i aspiracje koczowników: głód ziemi, poszukiwanie granic naturalnych, militarystyczną organizację państwa oraz system autokratyczny;
- Rozwój potęgi interkontynentalnej, tak aby nie stanowiła ona zagrożenia dla imperiów morskich należy ograniczyć na terenach przybrzeżnych i ich wodach terytorialnych. Nie wolno zatem dopuścić do sytuacji, aby przebiła się ona do otwartego oceanu ;
- Zagrożeniem dla Europy poczatków XX stulecia było potencjalne porozumienie potęgi wielkoprzestrzennej (carskiej Rosji) z mocarstwem technokratycznym (II Rzeszą Niemiecką);
- Geopolityka powstała ze związków przyczynowo-skutko-wych między geografią a polityką.
Europejska wojna domowa (1914-1945) oraz zimna wojna (1945-1989) potwierdziły większość założeń i postulatów sformułowanych w 1904 roku przez Halforda Mackindera.
Ostatecznie też jego doktryna geopolityczna „szkoły binarnej” ewoluowała by ostatecznie przybrać następujący kształt:
- Kontrola na Wyspą Świata (Europa – Azja – Afryka) przez pojedyncze supermocarstwo w dłuższej perspektywie doprowadzi je do panowania nad całą planetą;
- Interesy strategiczne mocarstwa lądowego (talassokracji, Behemota) i morskiego (tellurokracji, Lewiatana) krzyżują się na obrzeżach Przymorza (Rimlandu) i okalających je wód przybrzeżnych. Kontrola nad tymi terenami i akwenami przez potęgę półwyspową nie oznacza jeszcze panowania nad Śródziemiem (Heartlandem), lecz jest ona kluczowa dla powstrzymania potencjalnej globalnej hegemonii mocarstwa interkontynentalnego .
Źródło: H. Mackinder, Geograficzna oś historii, Instytut Geopolityki, Częstochowa 2009.