I. Dzieciństwo i młodość
John Halford Mackinder urodził się 15 II 1861 roku w Gainsborough, małym porcie i miasteczku handlowym nad rzeką Trent w hrabstwie Licoln w Anglii. Dom rodzinny Mackindera opisany został jako „[…] jeden z najnudniejszych spośród miasteczek z czerwonej cegły w środkowej części Anglii”. Był najstarszym z sześciorga dzieci dra Drapera i Fanny Anne Mackinder. Jego ojciec założył liczącą się praktykę lekarską w Gainsborough i pomógł w rozwoju świadomości na temat problemów zdrowia publicznego w hrabstwie Lincoln. Opublikował także kilka artykułów na łamach „Journal of Public Health”, zawierających próbę odnalezienia współzależności pomiędzy wybuchem chorób a warunkami środowiska. W rezultacie wzrosło jego zainteresowanie geografią medyczną. Niezależnie od tego, że Draper był doskonałym lekarzem, Mackinderowie nigdy nie byli dobrze sytuowani. Pieniądze które posiadali przeznaczali głównie na edukację swoich dzieci.
Mackinder miał szczęście być kształconym przez francuską guwernantkę, panią Hostetter[1]. Dzięki jej doskonałym naukom posiadł umiejętność płynnego mówienia po francusku już w wieku dziewięciu lat. W dodatku, jego ojciec i krewni znajdowali się pod znacznymi wpływami elit intelektualnych. Ojciec był dobrze wykształconym naukowcem. To właśnie on nauczył Mackindera postrzegać współzależności pomiędzy czynnikami w środo-wisku. Fakt, iż dorastał mając kontakt z często podróżującą rodziną (jego ojciec spędzał większą część czasu we Francji, a wuj, Halford Hewitt, robiąc interesy w Niemczech), ukształtował zainteresowania Halforda Mackindera w kierunku geografii[2].
W 1870 roku wstąpił do szkoły ogólnokształcącej im. Królowej Elżbierty w Gainsborough (obecnie Queen Elizabeth's High School), a od 1874 roku kształcił się w Epsom College. Jego ojciec zawsze chciał żeby John został lekarzem, a Epsom posiadało renomę w kształceniu z zakresu nauk medycznych. Na uczelni Mackinder zaprezentował swoje umiejętności w pisaniu esejów, językach obcych, erystyce i retoryce oraz naukach przyrodniczych. Poza tym rozwijał swój entuzjazm dla historii geologii. W 1880 roku wraz ze swym przyjacielem Thomasem Walkerem wygrał pięcioletnie stypendium dla juniorów w naukach fizycznych. W październiku tego roku tych dwóch mężczyzn wstąpiło na Oksford, do Christ Church[3]. Tutaj H. Mackinder zaczął specjalizować się w morfologii zwierząt, lecz uczestniczył również w kursach z fizyki, chemii, fizjologii i botaniki. Na uniwersytecie w Oksfordzie podjął naukę nauk przyrodniczych, specjalizując się w zoologii pod kierunkiem Henry’ego Nottidge Moseley’a, który był przyrodnikiem podczas wyprawy Challenger’a[4].
Podczas ostatnich dwóch lat uczęszczał na zajęcia z geologii, historii i prawa. Z chwilą kiedy rozpoczął studia historyczne, zaznaczył, że powraca do dawnych zainteresowań zestawiając nowoczesną historię z ideą postrzegania, jak teoria ewolucji objawia się w rozwoju ludzkości. Specjalizował się w geografii fizycznej, później przechodząc do zagadnień ekonomicznych oraz teorii politycznej. Argumentował to tym, że geografia fizyczna i geografia człowieka powinny być traktowane jako jedna dyscyplina[5].
Na uniwersytecie uczestniczył w szerokiej gamie zajęć nie związanych z programem studiów. Dużo czasu spędzał w laboratoriach oraz w Muzeum Uniwersyteckim. W 1882 roku wstąpił do Oxford Union[6] (prezesem został w 1883 roku) oraz pomógł ufundować Klub Naukowy Juniorów. W tym samym roku zaciągnął się do Ochotników Rezerwy Uniwersytetu w Oksfordzie. Podczas letnich wakacji często brał udział w ćwiczeniach oraz długich marszach po okolicy. Kolejnym zainteresowaniem Halforda w zakresie militarnym był jego pociąg do gier wojennych oraz uczestnictwo w Kriegspiel Club. Poznał tam wielu ludzi, którzy później będą mieć dla niego duże znaczenie. Był wśród nich Heford George, który wykładał historię wojskowości na Oksfordzie i pisał o zależnościach pomiędzy historią a geografią, oraz o geografii historycznej imperium brytyjskiego. W 1886 roku Mackinder uzyskał wykształcenie prawnicze, a Heford George zaproponował mu członkostwo w Królewskim Towarzystwie Geograficznym[7].
W Oxford Union Mackinder stał się częścią ruchu, założonego przez Michaela Sandlera, który stawiał sobie za cel reformę edukacji. Ich ideą była edukacja klas pracujących. Poza tym Halford pracował nad rozwojem tzw. „geografii syntetycznej”, która mieściłaby w sobie wiele subdyscyplin, począwszy od geografii fizycznej po nauki humanistyczne. Na początku 1886 roku w dziele zatytułowanym: Zakres i metody geografii, które napisał dla Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, zarysował swoje idee dotyczące tzw.: „nowej geografii”. Zdefiniował geografię jako „naukę o rozmieszczeniu” bazującą na tradycji biologicznej, w której siły są ze sobą powiązane i współgrają względem siebie nawzajem. Stwierdzał, że geografia musi być konstruowana na bazie geografii fizycznej. Na skutek tego dzieła Mackinder jest czasami „szufladkowany” jako determinista środowiskowy. Jego przekonaniem było, że geografia fizyczna i geografia człowieka tworzą jedna dziedzinę, co w konsekwencji pozwoliło mu przedstawić konkluzję, że historia i geografia nie mogą być badane oddzielnie.
Mackinder był przekonany, że geografia jest samodzielną dyscypliną ze swą własną metodologią. J. H. M. stał się „znakomitym ojcem geografii brytyjskiej”, który wraz z rozwojem swej nowej geografii, przygotował pole z epoki odkryć do epoki edukacji. Tekst ten stał się spójnym argumentem do zatwierdzenia geografii jako osobnej dyscypliny akademickiej. Do tego czasu geografia stała się już bowiem popularnym przedmiotem nauczania, a Towarzystwo przez prawie dwie dekady naciskało na to, aby uzyskała ten status na poziomie uniwersyteckim. W 1886 roku Królewskie Towarzystwo Geograficzne zaoferowało ufundowanie etatów wykładowych oraz katedr geografii na uniwersytetach w Oksfordzie i Cambridge. W lutym 1887 roku Mackinder spotkał się z kadrą naukową Oksfordu. Zgodził się nauczać przez pięć lat za kwotę 300 funtów. W ramach przygotowania do swojej pracy Mackinder otrzymał grant z Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, który pozwolił mu na podróż do Niemiec.
W tym czasie zaszły również istotne zmiany w jego życiu prywatnym. W 1889 roku poślubił Emilie Catherine (zwaną Bonnie) Ginsburg[8].
II. Wykładowca, podróżnik i mąż stanu
W 1892 roku wykłady Halforda Mackindera na Oksfordzie zostały przedłużone o kolejnych pięć lat. W tym samym czasie Christ Church powołał do istnienia University Extension College z Mackinderem jako głównym prowadzącym. Uczelnia zaoferowała mu zajęcia z zakresu historii, biologii, chemii, fizyki, matematyki, geografii oraz sztuki. Bardzo szybko się rozrastała i w 1898 roku wykładało tam czterdziestu czterech nauczycieli akademickich. J. H. Mackinder był wspierany finansowo przez Królewskie Towarzystwo Geograficzne oraz dawał wykłady nauczycielom z Gresham College w Londynie. Ojciec geopolityki zawsze naciskał na utworzenie w Londynie instytutu geografii argumentując, iż właśnie tam powinno powstać centralne miejsce dla prowadzenia zajęć poświeconych tej dziedzinie. W 1893 roku zaangażował się w powstanie Związku Geo-graficznego, który akcentował konieczność nauczania tego przedmiotu w szkołach. Był prze-wodniczącym tego Związku w latach 1913-1946 a prezesem od 1916 roku. W 1892 roku Mackinder stał się pierwszym nauczycielem University College w Reading (obecnie Uniwersytet w Reading), który sam pomógł założyć[9].
W 1897 roku udał się w podróż po Europie, podczas której zapoznał wiodących geografów, takich jak Joseph Partsch, Ferdinand von Richthofen i Eliséé Réclus. Poza nauczaniem, pisaniem i zarządzaniem sprawami kształcenia, Halford Mackinder planował pierwsze zdobycie szczytu Mount Kenya. Z kolei pomysł wyprawy do Afryki miał swe początki w dyskusjach ze swym wujkiem w Gainsborough, który uwielbiał zamorskie wyprawy. W 1896 roku (tym samym roku kiedy ruszyła kolej Ugandy) Mackinder otrzymał zgodę na wyprawę do Kenii. Zamierzał stworzyć mapę nieznanego terytorium i wziąć udział we wspinaczce na Mount Kenya. Dnia 8 VI 1899 roku grupa Mackindera opuściła Londyn. Wypłynęli z Marsylii we Francji i przybyli do Zanzibaru 28 czerwca. W Kenii grupa musiała zmierzyć się z wieloma problemami, takimi jak epidemie ospy i głodu. Pomimo tego wyprawa do Wschodniej Afryki okazała się wielkim sukcesem. Zwłaszcza praca zoologiczna dostarczyła licznych informacji na temat wielu nie znanych w Europie gatunków. Przykładowo nowe gatunki orła-sowy zostały nazwane za Mackinderem[10], a kilka innych ptaków i roślin otrzymało imię za członkami jego ekipy. Jako pierwszy zdobył szczyt Mt. Kenya w 1899 roku[11].
Po powrocie jesienią 1899 roku zaszły dalsze zmiany w jego życiu osobistym. Halford zaczął mieszkać z dala od swej żony. Pod koniec tegoż roku wznowił zajęcia na Oksfordzie. Przez pierwsze dwa lata nauczał geografii historycznej Ameryki Północnej, Australii i Przylądka Dobrej Nadziei. Prowadził również zajęcia na temat regionów naturalnych świata, geografii historycznej Europy Zachodniej i Środkowej oraz rozwoju koncepcji geograficznych. W 1902 roku jego „wykłady” na Oksfordzie otrzymały status University College. W tym samym roku opublikował książkę: Brytania i morza brytyjskie. Oprócz bardzo dobrze napisanych rozdziałów na temat klimatu, pogody i sekcji z geografii ekonomicznej, jego książka przyniosła pierwszy wyczerpujący wykład z zakresu geomorfologii Brytanii. Dzieło to stało się doskonałym przykładem studiów regionalnych w globalnym kontekście[12]. Pozycja ta dała mu sławę m. in. przez dosadne i lakoniczne sformułowanie pozycji strategicznej Londynu: Brytania to grud-ka węgla otoczona przez ryby.
W 1904 roku sformułował swoją najsłynniejszą teorię Heartlandu (Serca ladu, Śródziemia). Wyłożył ją w artykule: Geograficzna oś historii, opublikowanym przez Królewskie Towarzystwo Geograficzne. Stanowisko wykładowcy na Oksfordzie utrzymał do 1905 roku. Do tego czasu położył fundamenty pod Oksfordzką Szkołę Geografii. Szkoła ta została formalnie utworzona w 1899 roku, a Mackinder został jej pierwszym dyrektorem. W 1893 roku przejął katedrę na spotkaniu założycielskim Związku Geograficznego[13]. Jego działalność utorowała geografii drogę jako odrębnej dziedziny naukowej w Zjednoczonym Królestwie. Co prawda, Uniwersytet w Oksfordzie nie ustanowił katedry geografii aż do 1934 roku, za to uczyniły to jego odpowiedniki w Liverpoolu oraz w Aberystwyth (Walia) w 1917 roku. W latach 1903-1908 był on dyrektorem Londyńskiej Szkoły Ekonomii i Nauk Politycznych oraz profesorem geografii na Uniwersytecie Londyńskim.
W styczniu 1910 roku Halford Mackinder został wybrany do parlamentu z ramienia Partii Unionistów dla Zgromadzenie Konstytucyjnego w Glasgow, lecz w 1922 roku poniósł tam porażkę. Kilka miesięcy po publikacji swojej wpływowej książki: Democratic Ideals and Reality (1919) został wezwany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych i poproszony o udanie się do Rosji. W latach 1919-1920 był brytyjskim Wysokim Komisarzem przy Siłach Zbrojnych Południa Rosji (przy gen. Antonie Denikinie).
Swoje prace naukowe traktował jako teoretyczną podstawę dla decyzji politycznych. W 1920 roku, gdy powrócił z Rosji, zgromadził sporą wiedzę na temat sytuacji politycznej na wschód od Polski po Rosję południową, i pracował na rzecz założenia antybolszewickiego przymierza. Jego ideą było wówczas stworzenie w Europie Wschodniej kordonu sanitarnego wokół Rosyjskiej Republiki Sowieckiej złożonego z Białorusi, Ukrainy, Rosji Południowej (antybolszewickiej), Gruzji, oraz Armenii, po to, aby zminimalizować jej potencjalną potęgę wynikającą z położenia w Heartlandzie.
W roku 1923 autor Democratic ideals and reality uzyskał własną katedrę w Londyńskiej Szkole Ekonomicznej na Uniwersytecie Londyńskim. Gdy odszedł na emeryturę wciąż brał czynny udział w życiu publicznym, zwłaszcza w komitetach imperialnych oraz innych ważnych komisjach. Pomiędzy 1920 a 1945 rokiem zasiadał w Imperialnym Komitecie Żeglugi, zaś w latach 1926-1941 w Imperialnym Komitecie Ekonomicznym. Piastował również funkcję prezesa Sekcji Geograficznej Brytyjskiego Towarzystwa dla Zaawansowania Nauki od 1895 do 1931 roku. W 1920 roku J. H. Mackinder uzyskał szlachectwo, jako jeden z trzech brytyjskich geografów tak wysoko uhonorowanych (pozostałymi byli sir Laurence Dudley Stamp oraz sir Henry Clifford Derby). W związku z głuchotą twórca pojęcia Heartland był w tym okresie mniej zdolny do wygłaszania publicznych przemówień, lecz wciąż aktualizował swoje teksty, m.in.: Brytanię i morza brytyjskie. Trzy lata przed śmiercią Amerykańskie Towarzystwo Geograficzne odznaczyło go medalem Charles’a P. Dale’go[14].
III. Pierwsze przełomowe dzieło
W 1904 roku John Halford Mackinder w odczycie wygłoszonym w Królewskim Towarzystwie Geograficznym w Londynie przedstawił swą słynną teorię na temat „geograficznej osi dziejów”. Zgodnie z nią kluczowym dla światowej polityki jest obszar obejmujący wnętrze Eurazji (Syberia i Rosja Wschodnia) niedostępny penetracji od strony morza, stanowiący swoistą cytadelę świata, lub – jak go później zaczęto określać – Serce Lądu (Heartland), ponieważ inne kontynenty, nawet razem wzięte, nie byłyby w stanie zgromadzić takiego potencjału gospodarczego i militarnego, który mógłby sprostać połączonemu potencjałowi Eurazji. Z wywodów J. H. Mackindera wypływała prosta przestroga dla Imperium Brytyjskiego – wielka potęga morska kontrolująca kluczowe obszary na globie ziemskim może okazać się bezsilna wobec wielkiej potęgi lądowej pochodzącej z Heartlandu, jeżeli ta ostatnia podejmie ekspansję w kierunku obrzeża Eurazji starając się dojść do ciepłych mórz, lub jeśli sprzymierzy się ona z jednym z państw stanowiących część tzw. wewnętrznego półksiężyca[15], np. z Niemcami[16].
Trwałe miejsce uzyskał dostrzeżony przez J. H. Mackindera geopolityczny model przestrzenny Ziemi. Na obraz globu ziemskiego składa się Światowa Wyspa (World Island), czyli połączone kontynenty Eurazji i Afryki, oraz otaczający ją Ocean, na którym rozrzucone są „wyspy”, pełniące rolę satelitów: Ameryka Północna, Ameryka Południowa, Australia, Wyspy Sundajskie (Malaya), Wielka Brytania, Japonia itd. Światowa Wyspa (Wyspa Świata) obejmuje główną część powierzchni lądów, a zamieszkaną przez większa część ludności świata. W związku z tym historia toczy się przede wszystkim na tym wielkim „kontynencie”, który obejmuje trzy części świata. „Peryferia oceaniczne” dopiero w historii nowożytnej zaczęły się aktywnie wpisywać w dzieje powszechne. Analizując czynniki czasoprzestrzenne, wybitny geopolityk zwrócił uwagę na strefę centralną Światowej Wyspy, a dokładniej na jej część północno-wschodnią, określaną jako Eurazja. Ten obszar centralny nazywał Mackinder początkowo Pivot Area, Pivot State (kraj osiowy, sworzeń geopolityczny). Ten wybitny geograf chciał w ten sposób wskazać na fakt, iż dzieje wielkich cywilizacji toczyły się wokół tego terytorium[17]. „Jednak centralny obszar kontynentu nie jest okiem cyklonu – miejscem spokoju wewnątrz huraganowego wiru. To w nim rodziły się wielkie ekspansję, zmierzające ku skrajom kontynentu” – pisze Leszek Moczulski[18].
J. H. Mackinder ostatecznie zamiast powyższych określeń zdecydował się na termin bardziej neutralny: Heartland – strefa centralna, kraj rdzeniowy, serce ziemi. Obejmuje on centralną i północną część Światowej Wyspy, konkretnie zlewiska Morza Arktycznego oraz zamkniętych zbiorników Morza Kaspijskiego i jeziora Aralskiego. Heartland mieści w sobie zarówno największą równinę oraz najobszerniejszy pas stepowy świata. Jest otoczony przez dwie strefy: (1) wewnętrzną, kontynentalną (Inner or Marginal Crescent), na którą składa się Europa, basen Morza Śródziemnego, Bliski Wschód, Indie i Chiny; (2) zewnętrzną, wyspiarską (Outer or Insular Crescent), w skład której wchodzą Wielka Brytania, kontynent amerykański, Afryka na południe od Sahary, Australia, Indonezja i Japonia[19].
Do koncepcji Heartlandu Mackinder zaczął dopasowywać bieżącą sytuację międzynarodową. W 1904 roku uważał on za bardziej niebezpieczną Rosję. Aby utrzymać równowagę na kontynencie i zagwarantować tym samym mocarstwom morskim przewagę nad resztą świata, stałą w myśleniu Mackindera stało się rozdzielenie Niemiec od Rosji. W celu utrzymania panowania i rozwoju Rosjan należy zdobyć kontrolę nad obszarami brzegowymi (Europą i Arabią).Tezą pierwotnej wersji teorii opracowanej w 1904 roku jest, że historia zawsze była i będzie zdominowana przez konflikt pomiędzy mocarstwami kontynentalnymi i morskimi. Według niej potęga kontynentalna była gigantyczną naturalną fortecą, niedostępną dla potęgi morskiej, z której wyruszały promieniście – do końca XVI wieku – kolejne inwazje w kierunku „wewnętrznego półksiężyca” (inner crescent), to znaczy w stronę Chin, Indii, Bliskiego Wschodu i Europy. Po odkryciu Ameryki, państwa inner crescent zajęły „półksiężyc zewnętrzny” (outer crescent), to znaczy Amerykę, Afrykę subsaharyjską i Australię, odwracając dotychczasowy układ sił i ustanawiając tym samym przewagę mocarstw morskich nad kontynentalnymi.
Z powyższych rozważań wynikał również niepodważalny wniosek dla polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii. Była nim teza o zasadniczym antagonizmie między potęgą morską Imperium Brytyjskiego a potęgą lądową Rosji panującej nad Heartlandem. Według Tadeusza Marczaka tezy Mackindera miały dowodzić, iż „[…] konflikt pomiędzy potęgą morską a wychodzącą z Heartlandu potęgą lądową jest immanentną cechą polityki światowej niezależnie od tego jakie aktualne podmioty polityczne występują w roli antagonistów”[20].
Największe ekspansje w historii świata, wychodziły z Heartlandu, który był zbyt ubogi, aby tam mogły przetrwać nadwyżki demograficzne. Owe ekspansje kierowały się głównie do tych stref, gdzie dzięki korzystnym warunkom naturalnym mogły się rozwijać największe cywilizacje, czyli do Europy, Bliskiego Wschodu, Indii oraz Chin. Żadna z ekspansji nie doprowadziła do trwałego opanowania którejkolwiek z tych stref, gdyż potencjał samego Heartlandu był niewystarczający dla osiągnięcia tego celu. Jeżeli zaś mocarstwu kontynentalnemu osadzonemu w Heartlandzie uda się opanować część Marginal Crescent i wyjść na Ocean, to taka potęga może uzyskać absolutną dominację nad światem, gdyż mocarstwa morskie nie będą wstanie skutecznie przeciwstawić się jej potędze. Podczas rozważań nad zagrożeniami 1 poł. XX wieku, za główne niebezpieczeństwo uznał Mackinder możliwość uzależnienia Rosji od Niemiec, co umożliwiłoby Rzeszy panowanie nad całym Heartlandem. Dopuszczał również ewen-tualność, że dojdzie do podporządkowania Rosji Chinom. W obu przypadkach mocarstwo kontynentalne miałoby już wyjście na Ocean. Z czasem Mackinder przyjął odmienny wariant za prawdopodobny, a kon-kretnie podbój Niemiec przez Związek Radziecki[21].
IV. Rozwój idei Heartlandu w Democratic Ideals and Reality oraz późniejszych publikacjach
Popularna z przyczyn propagandowych teza o istnieniu centrum, z którego emanowała potęga kontynentalna, była wielokrotnie przerabiana przez samego autora w innych znaczących momentach historycznych, w celu organizacji systemu politycznego w Europie po pierwszej i drugiej wojnie światowej. Po I wojnie J. H. Mackinder podjął na nowo tą teorię, przemianowując sworzeń na Heartland i przesuwając go na zachód tak, że objął on baseny Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego oraz całą Europę Środkowo-Wschodnią, aż do linii Łaba-Adriatryk. Heartland oznaczał zasadniczą pozycję strategiczną dla panowania nad Światową Wyspą, którą tworzyły Europa, Azja i Afryka. Ten system panowania ojciec geopolityki streścił w formule: „kto rządzi Heartlandem, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światowa Wyspą, panuje nad światem”[22].
Teza ta była poza tym zracjonalizowaniem polityki zwycięskich mocarstw europejskich, która przeważyła na Konferencji w Wersalu i która zderzyła się z zastosowaniem „czternastu punktów” prezydenta Woodrowa Wilsona, opartych na zasadzie samostanowienia narodów, będącej przecież jednym ze sloganów sojuszu antyniemieckiego. Halford Mackinder nie podważał samej zasady samo-stanowienia, lecz jej zastosowanie również na korzyść pokonanych, czego chciał Wilson, który myślał miedzy innymi o połączeniu Austrii z Niem-cami. Traktat wersalski odzwierciedlał właśnie teorię Mackindera; w ten sposób miliony Niemców pozostały poza nowymi granicami Niemiec i prze-kształciły się w jeden ze stałych czynników destabilizacji w Europie. Było to zwycięstwo Francji i „realizmu politycznego”, popieranego przez Mackindera, nad „ideałami demokratycznymi” prezydenta Wilsona[23].
W 1943 roku, kiedy wynik II wojny światowej był już przesądzony, a sojusz miedzy Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim pozostawał jeszcze silny, Mackinder potwierdził w artykule opublikowanym w „Foreign Affairs” aktualność swojej teorii Heartlandu, również w kontekście powojennym. Ta aktualność została, jego zdaniem, potwierdzona przez rozwój lotnictwa. Siły powietrzne mogły obecnie przyznać mocarstwu kontynentalnemu zdolność uderzenia na przyczółki stworzone na peryferiach, bez obawy o zniszczenie baz lotniczych przez mocarstwa morskie. W tym przypadku Heartland przesunął się znacznie na wschód, tak, że jego najdalszy zachodni zasięg pokrywał się ogólnie z linią Leningrad-Moskwa-Stalingrad. Zasadnicze znaczenie Mackinder przyznawał zaś „środkowemu oceanowi” (Midland Ocean), to znaczy Północnemu Atlantykowi, czyli punktowi styku między USA, Wielką Brytanią i kontynuantem europejskim. Mocarstwo morskie i mocarstwo kontynentalne półkuli północnej, a zatem Stany Zjednoczone i Związek Radziecki, miałyby pozostać sojusznikami, aby równoważyć rosnącą potęgę Indii i Chin, przeżywających gwałtowny wzrost demograficzny oraz aby gwarantować światowy pokój. Równoleżnikowe przeciwstawienie ląd-morze zostało zastąpione przez układ Północ – Południe, między strefami umiarkowanymi i monsunowymi[24]. Teoria Heartlandu do dzisiaj stanowi podstawę stosunków międzynarodowych, a w USA stała się podstawą budowy doktryny powstrzymywania Związku Radzieckiego w Eurazji.
Źródło: „Geopolityka” 2009, nr 2(3).
[1] <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008).
[4] Challenger – brytyjska korweta o nośności 2,3 tys. ton. W latach 1872-1876 dokonano na nim pierwszej wyprawy oceanograficznej dookoła świata, badając, pod kierunkiem naukowym sir C.W. Thomsona, Oceany: Spokojny, Atlantycki i Indyjski. W 1873 r. odkryto Grzbiet Śródatlantycki. Dane zebrane podczas tej wyprawy i opracowane przez C.W. Thomsona i J. Murraya posłużyły do stworzenia podstaw oceanografii. <http://portal-wiedzy.onet.pl/10667,challenger,haslo.html> (30 XI 2008).
[5] <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://ww-w.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008).
[6] Oxford Union Society – najbardziej prestiżowe studenckie forum dyskusyjne na świecie. Utworzone zostało w 1823 roku.
[7] <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://ww-w.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21.11.2008); <http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21.11.2008).
[8] <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://ww-w.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008); <http://uk.encarta.msn.com/en-cyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008).
[9] <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); <http://ww-w.answers.com/topic/halford-john-mackinder (21 XI 2008); http://uk.encarta.msn.com/en-cyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.html> (21 XI 2008).
[13] <http://uk.encarta.msn.com/encyclopedia_761579095/mackinder_sir_halford_john.ht-ml> (21 XI 2008).
[14] Ibidem; <http://www.valpo.edu/geomet/histphil/test/mackinde.html> (21 XI 2008); L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 14-16; <http://www.answers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008); <http://www.an-swers.com/topic/halford-john-mackinder> (21 XI 2008).
[16] T. Marczak, Międzymorze wczoraj i dziś, s. 1 (materiały Instytutu Geopolityki w posiadaniu autora). W Geograficznej osi dziejów sformułował on tezę, że: „rzeczywisty stosunek sił politycznych w danym czasie jest wytworem warunków geograficznych, zarówno ekonomicznych jak strategicznych, oraz względnej liczebności, dzielności, wyposażenia i organizacji rywalizujących narodów […]. Wielkości geograficzne są w kalkulacjach bardziej mierzalne i bardziej stałe niż ludzkie. Dlatego ta formuła może być zastosowana zarówno dla minionej historii, jak bieżącej polityki”. Por.: L. Moczulski, Geopolityka, s. 12-14. Teoria „potęgi kontynentalnej” głosi przewagę ziemi nad morzem (tellurokracja), czyli państw kontrolujących wnętrza kontynentów nad państwami morskimi. Zob. Zarys historii geopolityki (materiały IG w posiadaniu autora).
[22] Teoria „potęgi kontynentalnej” J. H. Mackindera w oryginale brzmi następująco: “Who rules East Europe commands the Heartland. Who rules the Heartland commands the World Island. Who rules the World-Island commands the World”. Zob. Zarys historii geopolityki (materiały IG w posiadaniu autora).