Kamil Glinka
Recenzja: Oskar Krejčí, Geopolitics of Central European Region. The view from Prague and Bratislava, Praha 2005, ss. 496.
Rola i znaczenie państw usytuowanych w obrębie, odmiennie definiowanej i będącej przedmiotem sporów, Europy Środkowej, stanowi przedmiot zainteresowania badaczy, szeroko rozumianej przestrzeni międzynarodowej. Decyduje o tym szereg czynników, wśród których wymienić można szczególne, geopolityczne położenie tych krajów. W nurt tego typu rozważań wpisuje się praca „Geopolitics of Central European Region. The view from Prague and Bratislava” autorstwa Oskara Krejčí.
Pozycja, stanowiąca przedmiot podejmowanej recenzji, ukazała się w roku 2005 nakładem Instytutu Nauk Politycznych Słowackiej Akademii Nauk. W odróżnieniu do wydań z roku 2000, 2009 i 2010, została opublikowana w języku angielskim, a nie czeskim, co, jak wydaje się, w istotny sposób poszerzyło potencjalne grono jej czytelników.
Autor „Geopolitics of Central European Region. The view from Prague and Bratislava” jest profesorem, politologiem, specjalistą z zakresu stosunków międzynarodowych, autorem około dwudziestu monografii, wieloletnim pracownikiem Instytutu Nauk Politycznych Słowackiej Akademii Nauk. Zainteresowania naukowe Oskara Krejčí koncentrują się, obok teorii i praktyki stosunków międzynarodowych, na zagadnieniach związanych z historią państw dawnego „bloku wschodniego”, dyplomacją, psychologią polityki oraz geopolityką. Wśród szeregu publikacji profesora wymienić można, m.in.: „USA a mocenská rovnováha” (Praha 1989), „Proč to prasklo. Hovory o demokracii a sametové revoluci” (Praha 1991), „The History of Elections in Bohemia and Moravia” (New York 1995); „Mezinárodní polityka” (Praha 1997; Praha 2001; Praha 2007), „Politická psychologie” (Praha 2004), „Zahraniční politika USA: ideje, doktríny, strategie” (Praha 2009). Owocem jego naukowych rozważań pozostają również prace podejmujące zagadnienie geopolitycznego położenia Czech i Słowacji, m.in.: „Český národní zájem a geopolityka” (Praha 1993).
Uzasadnionym wydaje się przywołanie tych rozważań autora, które pozostają kluczowe, jeśli brać pod uwagę zakres przedmiotowy recenzowanej pozycji. Tym samym, nawiązując do tytułu publikacji, a konkretnie jej pierwszego członu „Geopolitics of Central European Region”,Krejčí wskazuje na geopolityczną definicję Europy Środkowej jako na ideę integrującą w sobie elementy typowe dla geograficznego determinizmu, analiz układu sił między państwami w tej części „starego kontynentu” oraz projekcji intelektualnych. Co prawda, na kartach pracy odwołuje się do szeregu, ukształtowanych na przestrzeni lat, podejść badawczych, określających ramy Europy Środkowej. Z jednej strony, podkreśla m.in. znaczenie Kotliny Panońskiej dla geopolitycznych analiz regionu, a z drugiej, przywołuje koncepcje, których punktem wspólnym pozostaje kwestia włączenia Niemiec w obręb Europy Środkowej. Niemniej jednak, akcentując zarysowane wcześniej stanowisko, opowiada się za szerokim, i stosunkowo nieostrym, ujęciem zagadnienia, co może budzić szereg kontrowersji. Nawiązanie do drugiego członu tytułu: „The view from Prague and Bratislava”, niejednokrotnie obserwowane na kartach publikacji, wskazuje na przyjęte przez autora nachylenie badawcze. Tym samym, region Europy Środkowej, jego historia oraz związane z nim koncepcje integracyjne stanowią punkt odniesienia dla analizy położenia geopolitycznego Czech i Słowacji oraz sformułowania rekomendacji w zakresie prowadzonej przez oba kraje polityki zagranicznej, co wydaje się zabiegiem interesującym.
Przyjęte przez profesora nachylenie metodologiczne sprowadza się do podziału pracy na cztery części, które z kolei odpowiadają jej głównym rozdziałom. W pierwszym z nich („The Geopolitical Scheme of the History of Europe”) autor koncentruje się na zarysowaniu szeregu koncepcji oraz definicji, szczególnie istotnych, jeśli brać pod uwagę dokonywane w perspektywie historycznej rozważania nad zależnościami pomiędzy przestrzenią geograficzną a ośrodkami siły „starego kontynentu”. Tym samym, zgodnie z zarysowanym powyżej podejściem badawczym, na kartach pierwszego podrozdziału analizuje wpływ poszczególnych projektów i idei, układu sił pomiędzy krajami oraz środowiska geograficznego na sytuację geopolityczną w regionie Europy Środkowej, a ściślej – na położenie geopolityczne Czech i Słowacji. W tym też kontekście analizuje relacje na linii: polityka zagraniczna, geografia a geopolityka. Wielowątkowa i wielopłaszczyznowa historyczna retrospektywa, obejmująca cztery kolejne podrozdziały pierwszej części pracy, prezentuje z kolei szereg zjawisk oraz prawidłowości, istotnych z punktu widzenia geopolitycznej analizy wpływów i zależności na terytorium całej Europy. Wśród nich wymienić można m.in. proces chrystianizacji „starego kontynentu”, formowanie państwa narodowego, polityczną, gospodarczą i kulturową dominację poszczególnych potęg europejskich okresu nowożytnego, podboje napoleońskie, I i II Wojnę Światową, okres „zimnej wojny” i następującą po nim globalną hegemonię USA itd. Co szczególnie godne podkreślenia, tego typu syntetyczny zarys najważniejszych wydarzeń determinujących polityczny kształt kontynentu końca XX wieku, uzupełnia opis procesów określających układ sił w Europie Środkowej na przestrzeni kolejnych stuleci, co stanowi, uzasadniony spójną strukturą pracy, fundament dla dalszych rozważań autora.
Koncepcje integracji Europy Środkowej stanowią przedmiot naukowych dociekań profesora na kartach drugiego rozdziału („Models for the Organization of Central Europe”). Jednym z głównym elementów tej części pracy pozostaje charakterystyka idei pangermańskiej i związanej z nią „Mitteleuropy”, stanowiących punkt wyjścia dla analizy niemieckiej myśli geopolitycznej, m.in. dzieł Friedricha Ratzela, Karla Haushofera i Freidricha Naumanna. Na uwagę zasługuje również zarys historii niemieckiego nacjonalizmu oraz nazizmu, uzupełniony o próbę określenia elementów zbieżnych pomiędzy, kształtowanymi na przestrzeni lat, koncepcjami geopolitycznymi a rozwojem obu ideologii. Za atut tej części pracy uznać można analizę miejsca i roli Czech w niemieckich koncepcjach integracyjnych regionu. Rozważania autora koncentrują się również na przedstawieniu historii i najważniejszych elementów składających się na ideę Panslawizmu, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji federacyjnych, prezentowanych przez takich myślicieli jak m.in. Johann Gottfried von Herder, Jan Kollár, Karel Havlíček Borovský, Ľudovít Velislav Štúr, Nikolay Yakovlevich Danilevsky. Za szczególnie interesujące, w tym kontekście, uznać można dociekania autora poświęcone roli Rosji w Europie, znaczeniu koncepcji Euroazajmizmu oraz rozwojowi tzw. Neo-Panslawizmu. Przegląd idei zjednoczeniowych Europy Środkowej uzupełnia również analiza myśli Franciszka Palacký’ego, Lájosa Kossutha, Tomasza Masaryka oraz Milana Hodžy. Syntetyczny opis wszystkich najważniejszych koncepcji integracyjnych regionu, będący przedmiotem rozważań autora na kartach drugiego rozdziału, pozostaje niewątpliwym atutem pracy. Zwłaszcza, jeśli brać pod uwagę nachylenie badawcze przyjęte przez autora.
Kolejny rozdział („The Search for National Interests”)stanowi, podpartą obszerną literaturą przedmiotu, analizę wydarzeń i idei, których katalizatorem pozostaje kategoria narodu. Tym samym, Krejčí skupia się na zobrazowaniu, m.in. procesu kształtowania świadomości narodowej w tej części „starego kontynentu” oraz wpływu ruchów narodowotwórczych na stabilność polityczną regionu. Na uwagę zasługują przedstawione przez autora definicje austrianizmu, czechosłowakizmu, madziaryzmu. Centralne miejsce rozważań profesora zajmują oczywiście Czechy i Słowacja. W celu zobrazowania ich geopolitycznego położenia, autor dokonuje historycznej retrospektywy najważniejszych wydarzeń i procesów, determinujących funkcjonowanie obu państw. Na uwagę zasługuje syntetyczny opis historii konfliktów, toczących się pomiędzy Czechami, Słowakami a Niemcami. Uzasadnionym pozostaje stwierdzenie autora, wskazujące na geopolityczne znaczenie terytorium dzisiejszych Czech: „konflikt pomiędzy Czechami a Niemcami był i jest związany z terytorium Bohemii, Moraw i Śląska, a nigdy z terytorium Niemiec”. Równie interesująco przedstawia się opis przesiedleń Niemców i Węgrów po II Wojnie Światowej, obejmujących – odpowiednio – terytoria dzisiejszych Czech i Słowacji. Szczególnie cennym zabiegiem pozostaje tu jednak zarysowanie procesu kształtowania zewnętrznych granic obu państw, determinującego kształt i dynamikę relacji pomiędzy krajami regionu.
Z uwagi na perspektywy rozwoju geopolitycznej refleksji podejmującej zagadnienia związane z funkcjonowaniem państw nie tylko „starego kontynentu”, ale i świata, interesującym wydaje się czwarty rozdział recenzowanej pracy („The Geopolitical Uncertainty of Central Europe”). Zwłaszcza, że na jego kartach autor przywołuje rozważania m.in. Zbigniewa Brzezińskiego i Aleksandra Dugina, obrazujące scenariusze układu sił na arenie globalnej. Co symptomatyczne, traktuje je jako wykładnię amerykańskiej i rosyjskiej myśli geopolitycznej, a co więcej, polityki Waszyngtonu i Moskwy wobec państw Europy Środkowej. Niemniej jednak, podobnie jak ma to miejsce we wcześniejszych fragmentach pracy, rozważania autora koncentrują się na Czechach i Słowacji. Krejčí skupia się tym samym na analizie potencjału obu krajów m.in. w aspekcie ludnościowym, geograficznym, gospodarczym, militarnym i kulturowym. Co godne uwagi, podejmuje próby zdefiniowania „soft power” tak Pragi, jak i Bratysławy. Niewątpliwym walorem recenzowanego fragmentu pracy pozostaje analiza zagrożeń oraz korzyści związanych z obecnością Czech i Słowacji w NATO i UE, a także pozycji obu krajów w tych organizacjach.
Podsumowując, zarysowany powyżej zakres przedmiotowy pracy Oskara Krejčí, uzasadnionym wydaje się stwierdzenie, zgodnie z którym stanowi ona próbę spojrzenia na Europę Środkową jako na region stanowiący niezbędny element refleksji nad porządkiem geopolitycznym „starego kontynentu”. Mnogość wątków, związanych z prezentacją potencjału Czech i Słowacji, sprawia, że stanowi ona cenne opracowanie z zakresu, szeroko rozumianej, geopolityki. Oczywiście, tego tu wielopłaszczyznowe podejście badawcze stanowić może, w większym bądź mniejszym stopniu, utrudnienie dla jej adeptów. W tym kontekście, zastrzeżenia może budzić też niepełna, wymagająca znajomości historii myśli geopolitycznej, prezentacja szeregu wątków, podejmowanych na łamach pracy. Z drugiej strony jednak, tego typu horyzontalne ujęcie koresponduje równocześnie z ich przystępnym, klarownym przedstawieniem, co, z oczywistych względów, sprzyja lekturze. Dzieje się tak również za sprawą języka opisu poszczególnych faktów i procesów, jakim posługuje się Krejčí. Ogólnie rzecz biorąc, godną podkreślenia pozostaje logiczna struktura pracy oraz spójność wywodu, niejednokrotnie uzupełnianego o szereg pytań badawczych i szczegółowych tez. Dodatkowo, na uwagę zasługuje przejrzysty układ graficzny publikacji oraz wysoka jakość edytorska szeregu map, rysunków i wykresów korespondujących z kolejnymi stwierdzeniami autora. Wyróżnienia poszczególnych fragmentów tekstu jednoznacznie wskazują na kluczowe, dla całości pracy, definicje. Atutem pozostaje również obszerna bibliografia wykorzystywanej literatury przedmiotu. Utrudnieniem pozostawać może jednak brak stosownych indeksów rzeczowych i spisów, umieszczanych zwykle w końcowej części publikacji.
Największym atutem pracy pozostaje jednak przyjęte przez autora nachylenie metodologiczne, skłaniające ku rozważaniom z, niezbyt często akcentowanej, lecz niezwykle interesującej perspektywy. Tym samym, za jeden z czynników decydujących o wysokiej wartości merytorycznej publikacji uznać można, zakończoną powodzeniem, próbę osadzenia geopolitycznego ujęcia Czech i Słowacji w szerszym kontekście geopolityki całego regionu. Trafne wydaje się stwierdzenie, zgodnie z którym pozycja obu państw zdeterminowana jest kształtem i charakterem geopolitycznych przemian w Europie. Formułowane przez autora rekomendacje co do modelu polityki zagranicznej Czech i Słowacji opartego, przede wszystkim, na dyplomatycznej aktywności, również wydają się uzasadnione. Podobnie, jak prezentowanie akcesji ich do UE poprzez pryzmat realizacji geopolitycznego interesu Pragi i Bratysławy. Impulsem ku naukowej refleksji pozostawać może z kolei, wysuwany przez autora, postulat traktowania obu krajów jako „pomostu” między Wschodem a Zachodem Europy oraz akcentowania ukształtowanego, po II Wojnie Światowej, narodowego charakteru tych państw. Choćby z tego też względu „Geopolitics of Central European Region. The view from Prague and Bratislava” pozostaje godnym polecenia opracowaniem z zakresu geopolityki. Wydaje się stanowić istotny głos w naukowej dyskusji, zarówno nad przeszłością, jak i przyszłością regionu i tworzących go podmiotów.
Źródło: "Przegląd Geopolityczny" 2011, tom 3.
