Bethuel Matsili: Początki frankofonii

dr Bethuel Matsili

Pojęcie frankofonii zostało wprowadzone przez zagorzałego nacjonalistę francuskiego Onésime Reclusa (1837-1916). Był on przekonany, że język francuski powinien być językiem powszechnym. Czytając jego publikację z 1880 roku odnieść można wrażenie, że francuski już w tamtym czasie był powszechnym językiem ([1]).

W odróżnieniu od innych geografów końca XIX wieku, Reclus stosował kryteria lingwistyczne w celu klasyfikowania populacji planety, zamiast kryteriów etnicznych, rasowych, rozwoju społecznego czy gospodarczego. Tym samym widział on ekspansję języka francuskiego na wszystkich kontynentach świata jako nadzieję przetrwania narodu francuskiego. Francja według niego miała odrodzić się w Afryce. Był on niewątpliwym zwolennikiem ekspansji kolonialnej Francji w świecie, zwłaszcza w Afryce. Reclus pisał, że Francja „liczy” na kontynent afrykański. Kształtując dla siebie nowy naród na świecie, na południu kwitnąć będą miasta w rodzaju Bayonne, Tuluzy, Perpignan czy Nicei. Francja, wyblakła w Europie, rozkwitnie w Afryce. „Jesteśmy już starzy, zwiędli. Nie ma złudzeń, co do tego. Ale nie chodzi o nas, lecz o przyszłość naszym potomków.” – powtarzał Reclus. Wizja przyszłej Francji była prosta: opuścić Azję i osiedlać się w Afryce, gdzie należało stworzyć jednolitą i zjednoczoną Afrykę francuską poprzez rozpowszechnienie języka francuskiego.

Używając wyżej wymienionych kryteriów, oszacował on liczbę mówiących po francusku na 47 825 000 ludzi. Frankofonia, w jego zrozumieniu, to przede wszystkim geograficzna przestrzeń, geograficzny obszar, w którym  ludność posługuje się językiem francuskim. Jest to wspólnota lingwistyczna i geograficzna ([2]).

Natomiast czytając Willema Frijhoffa i André Rebouilleta można się dowiedzieć, że uniwersalność  języka francuskiego tak naprawdę ograniczała się tylko do Europy. Według nich Onésime Reclus bardzo się mylił. Język francuski w XVIII wieku, poza Francją, był używany jedynie przez poszczególne i nieliczne mniejszości. Nie mogło być mowy o uniwersalności języka francuskiego, zwłaszcza, że nie był on jednolitym językiem, lecz miał swoje regionalizmy ([3]).

Prawdą jest również, iż dzisiaj nie można podważyć znaczenia języka francuskiego we współczesnym świecie. Niewątpliwie taką pozycję zawdzięcza on kolonizacji. Z tego też powodu wolno nam przypuszczać, że współczesna frankofonia nie jest jedynie wspólnotą językową. Język można traktować również jako środek czy narzędzie kształtowania się i rozszerzania wpływu polityki francuskiej na świecie.

Oznacza to, że analizując fenomen frankofonii, należy brać pod uwagę, że propagowanie języka francuskiego ma szerszy wymiar niż tylko lingwistyczny. Nauczanie jakiegokolwiek języka jest dobrym narzędziem komunikacji, a w przypadku mocarstw kolonialnych, język staje się prawdziwym narzędziem dominacji, a nawet środkiem jej utrzymania.

W takim razie historia frankofonii to także historia kolonizacji oraz nauczania języka francuskiego. Rozszerzał on swój zasięg na świecie dzięki podbojowi nowych terytoriów. Rację w tym przypadku miał Onésime Reclus, który de facto przewidywał ważną rolę języka francuskiego w procesie kształtowania się nowej tożsamości  politycznej i społeczno-gospodarczej  Francji.

Gdy w 1806 roku minister spraw wewnętrznych ([4]) zarządził spis językowy w terytoriach imperium francuskiego, nie można było mówić o jednolitym języku. Powstały tam różnego rodzaju odmiany języka pidżynowego, jak  lingua franca ([5]). Taka sytuacja zaistniała w już momencie utworzenia chrześcijańskiego królestwa w Jerozolimie, w 1099 roku, w Antiochii i Trypolisie ([6]). Księstwo Antiochii w latach 1098 – 1268 zajmowało terytorium pomiędzy Turcję (południowy wschód) a Syrią (północny wschód). Natomiast hrabstwo w Trypolisie powstało później (1102-1289), zajmując terytorium obejmujące części Libanu (południowy wschód) i Syrii (południowy zachód).

Od XVI do XVIII w. (1763 rok), Francja odkrywała świat, idąc w ślady Portugalii i Hiszpanii. Jacques Cartier jest znany, jako ten, który stał na czele pierwszej ekspedycji francuskiej w 1534 roku. Wysłany przez Franciszka I, aby znaleźć drogę na północny zachód, rozpoczął swoją przygodę 10 sierpnia, podróżując wzdłuż rzeki, którą sam nazwał Saint – Laurent. Prawdziwym sukcesem okazało się dzieło Samuela de Champlain ([7]). Dotarł on jako pierwszy do Kanady.  W ten sposób założone zostały  miasta  Akkadia (w 1604 roku) oraz Québec (w 1608 roku).

A potem, gdy misje chrześcijańskie rozpoczęły swoją działalność, Chomedey de la Maisonneuve ([8]) i Jeanne Mance, założyli Montréal w 1642 roku. Jednocześnie Martynika i Guadelupa zostały podbite w 1625 i 1635 roku. Zachodnia część Haiti (ówczesne Saint– Domingue) została zajęta w 1697 roku. W tym samym okresie Francuzi stworzyli Cayenne i Gujanę w 1637 roku, Fort Dauphin w 1643 roku oraz Madagaskar oraz Saint-Louis. W Senegalu zajęli Rufisque i półwysep Gore, miejsce, z którego rozpoczęto handel czarnymi niewolnikami.

Ekspansja Francji zauważalna była także w Wietnamie, Luizjanie, Réunion i Indiach Wschodnich. Religia okazała się doskonałym narzędziem, dzięki któremu język francuski był propagowany na nowych terytoriach. Przykładowo Alexandre de Rhodes – francuski jezuita przebywając w Wietnamie w celu nauczania się wietnamskiego – otrzymał prawo do ewangelizacji tych terenów. Mimo licznych nieporozumień wśród Europejczyków i buntu części społeczeństwa lokalnego, ewangelia była głoszona z powodzeniem. Uważał on, że w 1659 roku 300 000 chrześcijan było członkami kościoła ([9]).

W Kanadzie i Antylach politykę prorodzinną prowadził Colbert. Polegała ona na zachęceniu mieszkańców do zwiększenia liczby narodzin. Zachęcał także liczne francuskie rodziny do emigrowania za ocean. To samo czyniono z samotnymi kobietami i sierotami. Zachęcano młodych i samotnych do zawierania związków małżeńskich za oceanem. Ta polityka miała na cel wzmocnienie kolonii francuskiej i tym samym rozpowszechnie języka francuskiego na tych terytoriach.

Uważa się, że od 1663 do 1673 roku, 961 samotnych młodych kobiet zgodziło się wyemigrować do Kanady w celu matrymonialnym. Dziewczyny te otrzymywały tytuł „filles du roy” („córki króla”). Osiadały się w Québecu, gdzie wychodziły za mąż, co traktowano jako formę wypełnienia misji dla potrzeb ojczyzny Ich potomkowie nadal zamieszkują w kanadyjskiej prowincji Quebeku. Wszystkie te kobiety były przyjęte w Montréalu przez Marguérite Bourgeois, która stała na czele wspólnoty nauczycielskiej. W 1659 roku przybył tam trzydziestosześcioletni  ksiądz katolicki, Laval. Zaczął on organizować seminaria, które jednocześnie stały się bastionami katolicyzmu i języka francuskiego.

Z Kanady zaczęły wtedy wyruszać pierwsze ekspedycje w głąb państw Ameryki, zwłaszcza misja Caveliera de la Salle, która w sposób pokojowy  zajęła terytorium Luizjany.  W 1732 r. Luizjana liczyła wtedy 200 osadników. Nie jest konieczne przypomnienie, że dzisiejszy stan USA wziął swoją nazwę od imienia króla Francji Ludwika XIV. (Ówczesna Luizjana obejmowała centralną część Ameryki Północnej, a więc obszar dalece rozleglejszy niż współczesny stan USA o tej samej nazwie – przyp. red.) W 1718 r. francuscy kolonizatorzy założyli Nowy Orlean. Od 1803 r. to terytorium należy do Stanów Zjednoczonych, gdyż Napoleon Bonaparte postanowił sprzedać je Amerykanom. USA zyskały w ten sposób  obszar o powierzchni równej dziesięciu przeciętnym stanom amerykańskim. Ślady obecności francuskiej pozostały tam aż do dnia dzisiejszego. Ponad milion ludzi przyznaje się do francuskich korzeni, prawie 300 000 jeszcze rozumie lub mówi po francusku.

Emigracyjna, prorodzinna polityka kolonialna sprawiła, że w 1655 r. liczba mówiących po francusku na wyspach karaibskich przekroczyła 16 000 Francuzów i 12 000 niewolników, a cała ludność Karaibów w 1700 r. wynosiła 70 000 niewolników i 25 000 białych ([10]).

Jacqueline Picoche uważa, iż w 1994 roku 6 502 865 Kanadyjczyków mówiło po francusku, czyli 24% z 27 296 859 ogółu mieszkańców. Natomiast 91 845 obywateli była dwujęzyczna: mówili po francusku i angielsku ([11]). Według Statistique Canada, spis ludności z 2011 roku pokazał, iż prawie 10 milionów mieszkańców mówi po francusku. Liczne tabele prezentują znaczenie tego języka nie tylko w samym Québecu, choć należy też odnotować, że w porównaniu z rokiem 2006 liczba mówiących po francusku nieco się zmniejszyła. (…) Powody tego zjawiska to zarówno migracje społeczeństwa, jak i rzadkie używanie tego języka jako domowego ([12]).