Leszek Sykulski: Wojny buntownicze – wprowadzenie do koncepcji Jewgienija Messnera

Skrót artykułu z kwartalnika "Przegląd Geopolityczny".

Pobierz oryginał

Cykl tematyczny: Rosyjska geopolityka, odc. 8

dr Leszek Sykulski

Wojna buntownicza – stara koncepcja w nowym wydaniu

Rosyjski strateg, pułkownik Jewgienij Messner (1891-1974) w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku, pisząc na emigracji w Buenos Aires, sformułował nową koncepcję prowadzenia działań zbrojnych, którą nazwał wojnami buntowniczymi (ros. miatieżnyje wojny, miatieżwojny). Była to teoria, będąca pierwowzorem dla koncepcji konfliktów asymetrycznych i wojen hybrydowych, jakie znamy z drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku i początku wieku obecnego. Koncepcja Messnera rozwijana była szeroko przez oficerów sił zbrojnych i służb specjalnych najważniejszych mocarstw świata podczas zimnej wojny, a swój renesans przeżywa od początku XXI wieku.  Koncepcja wojen buntowniczych nie cieszyła się dotąd szczególnym zainteresowaniem polskich badaczy i analityków[1].

Jewgienij Messner wskazywał na proces zacierania się różnic między stanem pokoju i stanem wojny, podobnie jak na niwelację granicy między regularnymi i nieregularnymi pododdziałami wojskowymi, formacjami paramilitarnymi (policja, straż graniczna, wywiad itp.), bezpaństwowymi formacjami militarnymi, czy zrewoltowanymi i doraźnie uzbrojonymi grupami społecznymi (związki zawodowe, grupy przestępcze, uzbrojone formacje przedsiębiorstw, bojówki partyjne, organizacje polityczno-społeczne itd.). Rosyjski strateg podkreślał, iż podstawową formą walki w wojnach buntowniczych są działania nieregularne (ros. irreguliarstwo). Messner wliczał w nie: dywersję, terror, partyzantkę, powstanie. Jako klasyczny przykład zastosowania działań nieregularnych, autor koncepcji wojen buntowniczych podawał Polskę z lat 1939-1945, na czele z powstaniem warszawskim[2].

Koncepcja wykorzystania zrewoltowanych mas społecznych w celu destabilizacji danego państwa, a także ewentualnym użyciu jego terytorium do wojen zastępczych (ang. proxy war, ros. oposriedowannaja wojna), jest tematem szeroko obecnym w międzynarodowym dyskursie strategicznym. Poprzez wojny zastępcze rozumiemy rodzaj konfliktu zbrojnego, w którym strony skonfliktowane toczą walki na obszarze państwa trzeciego. Forma zaangażowania militarnego może mieć charakter otwarty – oficjalna interwencja lub ukryty (udział formacji bez oznak państwowych, lub „pod obcą flagą”). Przykładem takich konfliktów była hiszpańska wojna domowa z lat 1936-1939, wojna koreańska 1950-1953 czy wojna w Angoli (1975-1991)[3].

Nie tylko działania Federacji Rosyjskiej na Ukrainie, ale wydarzenia określane mianem Arabskiej Wiosny, czy tzw. kolorowych rewolucji noszą znamiona praktycznego wykorzystania koncepcji wojen buntowniczych, wzbogaconej o osiągnięcia nowych technologii ery informacyjnej.

Jewgienij Messner – sylwetka

Przyszły rosyjski strateg urodził się w 1891 roku na terenie obecnej Ukrainy. Szkołę średnią ukończył w Odessie, a następnie rozpoczął studia na Wydziale Fizyczno-Matematycznym na państwowym uniwersytecie w Noworosyjsku. Nie ukończył ich, wstępując w wieku dziewiętnastu lat do armii rosyjskiej. Dwa lata później zdobył pierwszy stopień oficerski akademii artylerii w Sanki Petersburgu. W trakcie I wojny światowej Messner trafił na front, walczył w dywizjonie artylerii w Rumunii, gdzie został dwukrotnie ranny. Jego postawa i zaangażowanie zostały szybko docenione przez przełożonych, dzięki czemu szybko awansował i ukończył  kurs w akademii przy sztabie generalnym, co zaowocowało awansem na szefa sztabu frontowej 15 Dywizji Piechoty. Po wybuchu rewolucji bolszewickiej w Rosji, Jewgienij Messner przystąpił do wojsk „białych” pod dowództwem gen. Antona Denikina. Jako oficer sztabowy brał udział w walkach m.in. w Donbasie. Na jesieni 1920 r. awansował na pułkownika, pełniąc obowiązki szefa sztabu Korniłowskiej Dywizji Uderzeniowej. Po przegranej „białych” emigrował na Bałkany. Mieszkając w Belgradzie, imał się różnych zajęć, od posady urzędnika, po przedstawiciela handlowego. W 1931 r. rozpoczął wykładać w tamtejszej akademii wojskowej. Po agresji hitlerowskiej na Jugosławię i upadku tego państwa, rozpoczął kolaborację z nazistami. Po agresji III Rzeszy na ZSRS, rozpoczął formowanie oddziałów ochotniczych spośród rosyjskiej emigracji wojskowej. Nadal wykładał na kursach wojskowych w Belgradzie, gdzie otrzymał kolejno stopień doktora i profesora nauk wojskowych. Służył jako oficer w wydziale propagandy Wermachtu, odpowiadając za kierunek rosyjski. Po kapitulacji III Rzeszy, został internowany w Liechtensteinie. W 1947 r. wyemigrował do Argentyny. Osiedlił się w Buenos Aires, gdzie do swojej śmierci w 1974 r. aktywnie działał w związku rosyjskich emigrantów wojskowych, pisząc liczne prace z zakresu wojskowości. Do jego kluczowych prac w zakresie teorii wojen buntowniczych należą: Oblicze współczesnej wojny (1959), Miatież – nazwa III wojny światowej (1960), Ogólnoświatowa miatieżwojna (1971), Terror (1972)[4].

Wojna buntownicza – nowa forma wojny

Jewgienij Messner uznawał wojnę za nieodłączną część życia ludzi. Pisał m.in. „wojna to jedna z form walki o istnienie. Dopóki nie zniszczą jej inne formy, będzie tolerowana przez Prawa Życia”. Wskazywał, przy tym, iż rewolucja przemysłowa i pojawienie się geopolityki jako naukowego, ale i praktycznego sposobu analizy politycznej, skutkowało pojawieniem się także nowych strategii wojskowych. W rozumieniu rosyjskiego oficera, współczesna wojna może mieć charakter ograniczenie koalicyjny lub nieograniczenie koalicyjny, czyli światowy. Przy czym, każda strona konfliktu ma swoich jawnych i tajnych uczestników. Messner podawał przykład m.in. wojny na Półwyspie Koreańskim, w której za Północną Koreą jawnie opowiedziały się Chiny, zaś niejawnie ZSRS. Taki charakter wojny powoduje, z uwagi na dużą liczbę uczestników, rozmycie się celów prowadzonego konfliktu[5].

Tradycyjny przeciwnik – wrogie siły zbrojne, zostaje zatem rozmyty, wrogiem stało się społeczeństwo, naród. Obniża się znaczenie tradycyjnego rozumienia przestrzeni na rzecz przestrzeni mentalnej, sfery świadomości ludzi i ich wyobrażeń dotyczących przestrzeni. Messner przewidywał wzrost znaczenia „elektronicznego mózgu” i nowoczesnych technologii pozwalających na ograniczenie liczby sztabowców, nawet przy wzrastającej liczbie uczestników konfliktów i liczbie walczących żołnierzy/bojowników/rebeliantów.

W wojnach buntowniczych zaciera się różnica między legalnym, z punktu widzenia prawa międzynarodowego, działaniami zbrojnymi, a bezprawnymi sposobami walki. Wynika to m.in. z zacierania się różnic między wojskiem a społeczeństwem. W wojnach buntowniczych wojska nieregularne, złożone z niezadowolonych członków grup społecznych (np. uzbrojeni członkowie związków zawodowych), stanowią realną siłę na terenach zurbanizowanych. Takie zatarcie różnic między regularną a nieregularną armią, powoduje także degradację etyki wojennej. Messner podkreślał, że nowy charakter wojny skutkuje pracami sztabów skoncentrowanymi na rozwoju: strategii, operatyki (działań operacyjnych) i taktyki terroru, podstępu i zdrady[6].

Messner wymieniał cztery rodzaje działań wojennych: wojna, półwojna, agreso-dyplomacja (inaczej zimna wojna, lub gorąca dyplomacja) i dyplomacja. Podkreślał przy tym, że zaciera się granica między formalnym stanem pokoju a wojny. Można pozostawać w stanie wojny, nie prowadząc żadnych działań, nawet w sytuacji braku społecznej świadomości takiego faktu. Przykładem jest stan wojny między Andorą a Niemcami, zapoczątkowany w 1916 r. i skończony dopiero w 1958 r. Przez ponad pół wieku społeczeństwo tego małego kraju żyło w nieświadomości formalnego stanu wojny. Przeoczono także ten fakt, podpisując traktat wersalski, gdzie pominięto Andorę. Z kolei przykładem współczesnego stanu wojny bez prowadzenia działań wojennych jest konflikt między Koreą Północną a Południową. Były przypadki wypowiedzenia wojny, które nie zostało przyjęcie przez drugą stronę i żadne działania wojenne nie nastąpiły. Przykładem takiej sytuacji jest wypowiedzenie przez rząd polski wojny Japonii w 1941 r. Mamy także do czynienia z licznymi konfliktami, w których wojna nie została oficjalnie wypowiedziana, a toczyły się lub toczą krwawe walki, np. agresja III Rzeszy, Słowacji i ZSRS na Polskę w 1939 r., czy bardziej współczesne przykłady: wojna rosyjsko-gruzińska z 2008 r. czy wojna rosyjsko-ukraińska z 2014 r. (stan na: sierpień 2014)[7].

Jedną z podstawowych zasad wojen buntowniczych jest łamanie artykułu 1. konwencji haskiej III z 1907 r.: „Układające się mocarstwa uznają, iż kroki wojenne między nimi nie powinny się rozpoczynać bez uprzedniego i niedwuznacznego zawiadomienia, które będzie mieć formę bądź umotywowanego wypowiedzenia wojny, bądź formę ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny”[8].

Poprzez wojnę buntowniczą Messner rozumiał konflikt, w którym dominują działania zbrojne prowadzone przez ludność cywilną. Cytował przy tym Mao Zedonga, który mówił, że wojna nie jest przedłużeniem polityki innymi środkami, lecz formą polityki. Głównym czynnikiem wpływającym na przebieg tego typu konfliktów są działania psychologiczno-informacyjne. Rosyjski strateg uważał, że najważniejszych zadaniem w wojnie buntowniczej jest przede wszystkim zjednoczenie swojego narodu i przeciągnięcie na swoją stronę części narodu wrogiego państwa. Głównym elementem wojny buntowniczej jest bowiem „obróbka psychologiczna” (ros. psichologiczeskaja obrobotka) wszystkich warstw społecznych. Ważne jest wywoływanie u wrogiego społeczeństwa uczucia strachu, aż do poziomu paniki. Jednym z najważniejszych elementów działań psychologicznych jest podważanie zaufania i szacunku do władzy państwowej oraz wiary w siły własnego kraju i narodu, w tym w zdolności obronne. Jak pisał rosyjski pułkownik: „wojna buntownicza to wojna wszystkich przeciw wszystkim, przy czym wrogiem może być rodak, a sojusznikiem obcokrajowiec[9].

Czynniki charakterystyczne dla wojny buntowniczej:

• Brak formalnego wypowiedzenia wojny; zatarcie różnic między okresem pokoju i wojny;
• Unikanie oficjalnego zaangażowania się państwa w formalną wojnę;
• Brak linii frontu; rebelia może rozpocząć się wewnątrz państwa z dala od granicy państwowej;
• Formalne „odpaństwowienie” grup zbrojnych, biorących udział w walkach (brak państwowych oznak rozpoznawczych);
• Zrównanie roli uzbrojonych, zrewoltowanych grup społecznych z wojskami regularnymi;
• Wzrastająca rola wojsk specjalnych i tajnych służb;
• Decydujące znaczenie długofalowych działań psychologiczno-informacyjnych;
• Pole walki przekształca się w przestrzeń walki, obejmując przestrzeń mentalną (noosferę) i cyberprzestrzeń;
• Jedną z formą przygotowania wojny jest inspirowanie i finansowanie rozwoju ugrupowań radykalnych i ekstremistycznych (m.in. politycznych czy religijnych) w państwach wrogich i rozwijanie ich w oparciu o strategię oporu niekierowanego (ros. bezlidernoje soprotiwlenije, ang. leaderless resistance);
• Wzrastająca rola w stosunkach międzynarodowych roli państw nieuznawanych i państw dysfunkcyjnych („upadłych”);
• Przeniesienie się głównego ciężaru walk w tereny zurbanizowane;
• Kluczowa rola oddziaływania psychologicznego na społeczeństwo (wojny informacyjne);
• Wzrastająca rola terroru, wraz z możliwym nad-terrorem (ros. swierchterror), np. punktowe uderzenia jądrowe ładunkami taktycznymi, lub użycie tzw. brudnej bomby w celu  uzyskania efektu psychologicznego;
• Utrata monopolu państwa na prowadzenie działań zbrojnych;
• Niskie koszty tego typu działań w stosunku do wojen tradycyjnych.

Klasyczna geopolityka zmienia się w geopolitykę informacyjną. Inaczej są rozumiane trzy jej główne czynniki: siła (potęga), czas i przestrzeń. Głównym wyznacznikiem potęgi danego państwa nie jest już ani liczba ludności, ani terytorium, ani nawet siła gospodarki. Najważniejszym czynnikiem jest społeczne morale, integralność tożsamościowa społeczeństw i narodów oraz zdolność do narzucenia innym społeczeństwom swojej wizji porządku politycznego. Ważniejsza od klasycznej dyplomacji staje się dyplomacja publiczna (w tym m.in. dyplomacja kulturalna)[10]. Wiodącą formą realizacji celów politycznych staje się wojna informacyjna.

Skrót artykułu z kwartalnika "Przegląd Geopolityczny". Pobierz oryginał