Leszek Sykulski: Rosja jako post-imperium i “trzeci Zachód” w koncepcji Dmitrija Trenina

Cykl tematyczny: Rosyjska geopolityka, odc. 15.

dr Leszek Sykulski

Dmitrij Trenin urodził się w 1955 r. W 1977 r. ukończył Instytut Wojskowy w Moskwie[1] i przez wiele lat służył jako oficer w siłach zbrojnych ZSRR i Federacji Rosyjskiej. Doktorat z historii obronił w 1984 r. w Instytucie USA i Kanady Akademii Nauk ZSRS. Wchodził w skład delegacji sowieckiej podczas rokowań rozbrojeniowych w Genewie. Wykładał w NATO Defence College w Rzymie i na Wolnym Uniwersytecie w Brukseli. Obecnie pełni funkcję dyrektora moskiewskiego Centrum Carnegie i przewodniczącego rady naukowej. W ramach centrum szefuje Programowi Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Publikował na łamach wielu czasopism zachodnich m.in. „Foreign Affairs”[2].

Rosyjski badacz podkreśla, że po 1991 r. nastąpił definitywny koniec zimnej wojny i koniec podziału na Wschód i Zachód. W jego pracach pobrzmiewa echo idei Fukuyamy, która wieszczyła zwycięstwo cywilizacji zachodniej i koniec historii. W opinii Trenina, po zakończeniu zimnowojennych podziałów jesteśmy świadkami formowania się „trzeciego Zachodu”, nowoczesnej zachodniej cywilizacji, która będzie dominowała globalnie. „Pierwszym Zachodem” w historii miał być europocentryczny Zachód, dominujący od XV do początków XX wieku, „drugim „Zachodem” cywilizacja z dominującą rolą Stanów Zjednoczonych, w okresie zimnej wojny. Nowy Zachód, w opinii Trenina, obejmuje dziś oprócz USA i Unii Europejskiej także Japonię, Koreę Południową, Australię, Turcję i część krajów Europy Wschodniej[3].

Trenin nie identyfikuje pojęcia Zachodu geograficznie, nie utożsamia go z żadnym konkretnym państwem, ani z Unią Europejską, ani Stanami Zjednoczonymi, ani z żadnym innych obszarem. Zachód pojmuje w kategoriach wartości,  norm i poziomu rozwoju technologicznego. Jest to dla niego synonim pojęcia „społeczeństwo międzynarodowe” (ros. mieżdunarodnoje obszczestwo). W powyższym kontekście rosyjski analityk proponuje, aby Rosja nie tyle integrowała się z Zachodem, co po prostu stała się nim[4].

Dmitrij Trenin uważa, iż Rosja powinna odejść od modelu rozwoju opartego na idei wielkomocarstwowej[5]. Twierdzi, że w żywotnym interesie Rosji jest zacieśnienie relacji politycznych i gospodarczych z USA. Postuluje przy tym tzw.  partnerstwo asymetryczne, które zapewniłoby Moskwie  zachowanie autonomii wobec polityki globalnej Waszyngtonu. Ważnym elementem rozwoju Rosji miałaby być modernizacja, rozumiana m.in. jako dostosowanie norm politycznych, społecznych i ekonomicznych do zasad panujących w Unii Europejskiej. Trenin nie postuluje włączenia Rosji do UE, lecz jej luźne stowarzyszenia, uzupełnieniowe o bliskie relacje z innymi krajami „trzeciego Zachodu”, takimi jak Japonia. Zaleca także strategiczne partnerstwo z Indiami oraz dobrosąsiedzkie relacje z Chinami[6].  

Co interesujące, rosyjski teoretyk nie odcina się od idei eurazjatyckiej integracji gospodarczej, postulując przy tym integrację przestrzeni między Rosją, Kazachstanem i Białorusią. Z punktu widzenia geopolitycznego wizja ta jest zbieżna z innymi rosyjskimi programami zjednoczenia Eurazji, choć różni od nich warstwą aksjologiczną. Zdaniem Trenina nastąpi niejako samoistne zjednoczenie, integracja Eurazji, poprzez ewolucyjne włączenie jej w skład „trzeciego Zachodu”.

W opinii szefa Moskiewskiego Centrum Carnegie Rosja po 1991 r. stała się post-imperium, państwem, które nie tylko utraciło status imperium, ale które, jego zdaniem, nigdy go już nie odzyska. Trenin przyznaje co prawda, że wśród rosyjskich elit ciągoty imperialne nadal są obecne, ale nazywa to raczej „nostalgicznymi chimerami” niż realnymi postulatami.  Uważa, że najważniejszym wyzwaniem dla Rosji jest obecnie głęboka wewnętrzna modernizacja, której brak będzie groził nawet rozpadem państwa. Podkreśla przy tym niezdecydowanie rosyjskich przywódców,  z których, jak pisze, wielu „chciałoby być Piotrami, ale boi się kończyć jak Gorbaczow”[7].

Integralnym elementem rozwoju już nie tylko Rosji, ale całego „trzeciego Zachodu“ ma stać się stworzenie nowej architektury bezpieczeństwa międzynarodowego. Trenin odwołując się m.in. do idei wiecznego pokoju Immanuela Kanta, postuluje sformowanie euro-atlantyckiego środowiska bezpieczeństwa, którego trzema głównymi podmiotami będą Stany Zjednoczone, Unia Europejska i Federacja Rosyjska. Wydarzeniem, który szczególnie zwrócił uwagę na problem potrzeby redefinicji porządku międzynarodowego stał się kryzys roku 2008, wojna rosyjsko-gruzińska, która pokazała zderzenie interesów Rosji i NATO. Potrzeba szukania nowych dróg do zapewnienia bezpieczeństwa międzynarodowego, powinna, zdaniem Trenina, skutkować narodzinami „Euro-Atlantyki”. Idea nowego środowiska bezpieczeństwa opierać miałaby się m.in. na utworzeniu strefy wolnego handlu z UE, a w przyszłości wspólnego obszaru gospodarczego, nowymi układami rozbrojeniowymi z USA, integracją gospodarczą Rosji, Białorusi i Kazachstanu (m.in. wprowadzenie wspólnej waluty), nowymi porozumieniami dotyczącymi eksploatacji zasobów Arktyki. Trenin postuluje tutaj uzyskanie zgody społeczności międzynarodowej dla rosyjskiego postulatu o rozszerzenie swoich granic o szelf kontynentalny w Arktyce [8].

Koncepcje Dmitrija Trenina w warstwie werbalnej są na pozór dalekie od rosyjskiej idei imperialnej, lecz ich wydźwięk stricte geopolityczny trudno uznać za sprzeczny z koncepcjami mocarstwowymi. Integracja polityczno-gospodarcza Eurazji pod egidą Rosji czy ekspansja rosyjska w Arktyce to tylko część z postulatów wpisujących się dobrze w wizję Rosji jako jednego z kluczowych graczy międzynarodowych w XXI wieku.