Leszek Sykulski: Bizantyzm – wprowadzenie

Cykl tematyczny: Rosyjska geopolityka, odc. 16.

dr Leszek Sykulski

Związki rosyjskiej ideologii państwowej z dziedzictwem Bizancjum są głębokie i sięgają czasów chrztu Rusi Kijowskiej, w którym spora część rosyjskich intelektualistów i polityków widzi początek państwowości rosyjskiej, a później, na początku wieku XVI, narodzin idei Rosji jako „Trzeciego Rzymu”, co znalazło swoje odzwierciedlenie i ceremoniale koronacyjnym rosyjskich władców i symbolice państwowej (dwugłowy orzeł). Ideologia zwana bizantyzmem, stworzona w drugiej połowie XIX wieku, nawiązująca do tego dziedzictwa, również współcześnie odgrywa niemałą rolę w życiu intelektualnym Rosji. Aby lepiej zrozumieć współczesny neobizantyzm, szczególnie obecny w najbardziej tradycjonalistycznie nastawionych kręgach rosyjskiej inteligencji, warto zobaczyć na jego dziewiętnastowieczne korzenie.

W rosyjskiej myśli politycznej recepcja dziedzictwa bizantyńskiego nastąpiła szczególnie wyraźnie w XIX wieku. Wówczas to narodził się nowy nurt intelektualny, nazwany bizantyzmem. Jego twórcą był Konstantin Leontjew (1831-1891), wyrazisty filozof i publicysta, a także lekarz i dyplomata w służbie cara Aleksandra II. Ukończył studia medyczne na Uniwersytecie Moskiewskim, w okresie wojny krymskiej służył n afroncie jako lekarz polowy. Przez osiem lat prawował w służbie dyplomatycznej, jako sekretarz rosyjskiego poselstwa na Krecie[1].

Leontjew w 1875 r. wydał pracę pt. „Bizantyzm i Słowiańszczyzna”^[2], które stało się formalnym zaczątkiem nowego prądu wśród rosyjskiej inteligencji. Wskazywał w niej, że dziedzictwo „drugiego Rzymu” jest ciągle żywe w Rosji, nie tylko w obszarze religijnym i kulturowym, ale także instytucjonalnym w postaci kultury politycznej i strategicznej. Oprócz zatem bizantyjskiego w formie i z ducha prawosławiu, bizantyzm przejawiać się miał w życiu Rosji poprzez system ustrojowy, na czele  z formułą samodzierżawia. Car-samodzierżawca, jednocząc narody słowiańskie i ludy stepowe, miał stać się w przyszłości niepodzielnym władcą Konstantynopola. Był to strategiczny, długofalowy cel dla państwa rosyjskiego, który można było zrealizować w zwycięskiej wojnie z Turcją. Zdobyte miasto miało stać się nową stolicą imperium rosyjskiego.

Osnową ideologii bizantyzmu była antynomia świata Zachodu i Wschodu. Leontjew był radykalnym krytykiem wartości zachodnich. Cywilizację opartą na dziedzictwie romańsko-germańskim uważał za „zgniłą” i nie widział przed nią przyszłości. Wartości liberalne przeciwstawiał konserwatywnej Rosji i ludom stepowym Azji, które pod panowaniem rosyjskiego cara wypełniały rolę misyjną. Najważniejsze dziedzictwo myśli Leontjewa to zakodowanie w świadomości dużej części elit rosyjskich silnego przeciwstawienia kultury i tradycji rosyjskiej  dziedzictwu świata Zachodniego. Zdaniem rosyjskiego filozofa, odejście Rosji od prawosławia i samodzierżawia miało doprowadzić do upadku nie tylko idei imperium, ale samej rosyjskiej państwowości. W odróżnieniu od innych myślicieli XIX-wiecznych, takich jak np. Mikołaj Danielewski, był sceptyczny do upatrywania przeciwwagi na Zachodu w idei panslawizmu. Twierdził, że jedność Słowiańszczyzny jest mitem z uwagi na dużą różnorodność narodów słowiańskich. Sam naród rosyjski nie był dla niego czysto słowiański, z uwagi na silne wpływy azjatyckie, co, jego zdaniem, było atutem Rosji[3].

Obok Leontjewa istotną rolę w późniejszym rozwoju idei bizantyzmu odegrali badacze dziejów Cesarstwa Bizantyńskiego, tacy jak Fiodor Uspienski (1845-1921), Mikołaj Skabałanowicz (1848-1918), Dymitr Oboleński (1918-2001). Współcześnie jednak, obok Leontjewa, najpopularniejszym myślicielem kojarzonym z bizantyzmem jest generał Aleksiej Wandam (1867-1933). Wandam to pseudonim pod którym pisał swoje prace. Właściwie nazywał się Aleksiej Edrichin. Była to postać, która może być swego rodzaju symbolem modelowej kariery w wojsku rosyjskim, od szeregowego do generała. Pochodzący z ubogiej rodziny, ledwie umiejący czytać i pisać, przeszedł cały szlak bojowy, łącznie z ochotniczym udziałem w walkach w Afryce (wojna angielsko-burska), kończąc Akademię Sztabu Generalnego i uzyskując stopień generała-majora.

Wandam jest jednym z najważniejszych teoretyków rosyjskiej geopolityki, często przeciwstawiany anglosaskim geopolitykom takim jak Halforda Mackinder czy Alfred Mahan. Do dziś jego prace mają kolejne wydania, a koncepcje geostrategiczne są wykładane na rosyjskich akademiach wojskowych. W swojej klasycznej publikacji pt. „Nasze położenie” z 1912 r. Wandam dogłębnie analizował czynniki geograficzne i historyczne wpływające na bezpieczeństwo i kierunki polityki zagranicznej Rosji. Wskazywał m.in. na dotychczasowe niedocenianie przez elity rosyjskie roli i znaczenia mórz i oceanów w kształtowaniu się potęgi państwa. Jako zwolennik budowy imperium rosyjskiego jako mocarstwa kontynentalnego uważał, że nie będzie to możliwe bez opanowania wybrzeży kluczowych akwenów i rozwoju handlu morskiego i oceanicznego[4].

Najważniejszym geopolitycznym postulatem rosyjskiego generała, który do dziś cieszy się popularnością wśród rosyjskich elit wojskowych i politycznych, było zalecenie przedłużania wewnętrznych szlaków komunikacyjnych Rosji na południe, w stronę „ciepłych” mórz zewnętrznych. Na zachodzie Moskwa powinna zatem mocno „oprzeć się” o Morze Bałtyckie, na wschodzie o Pacyfik, zaś swoją główną ekspiację kierować punktowo na południe. Kluczowymi akwenami miały się stać Morze Czarne (kluczowa baza – Krym), Morze Kaspijskie i Ocean Indyjski. Bardzo ważnym elementem na strategicznej mapie Wandama był także obszar bezodpływowy w Azji Środkowej. Kontrola nad nim miała stać się strategicznym elementem w „wychodzeniu” Rosji na Południe[5]

Za największe zagrożenie dla Rosji, Aleksiej Wandam upatrywał dominację państw anglosaskich. Twierdził, że polityka Imperium Brytyjskiego nakierowana jest na wyparcie osadnictwa rosyjskiego z Syberii i niwelację wpływów Moskwy w Azji Środkowej. W celu przeciwstawnia się potędze Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników postulował stworzenie strategicznego sojuszu mocarstw kontynentalnych: Rosji, Niemiec, Francji oraz Chin. Przy czym za najważniejszego sojusznika upatrywał Niemcy. Był wielkim krytykiem udziału Rosji w koalicji antyfrancuskiej w okresie wojen napoleońskich. Twierdził, że był to cios w jednego z największych sojuszników Rosji[6].

Choć sam Wandam nie określał siebie jako bizantysty, współcześni badacze, a także teoretycy  neobizantyzmu uznają go za jednego z twórców podstaw tego nurtu. Zasługą rosyjskiego generała miało być przede wszystkim uświadomienie elit decyzyjnych Rosji o strategicznym znaczeniu Południa w polityce zagranicznej. Otwarcie rosyjskiej strategii na obszary południowe: Morze Azowskie, Morze Czarne, cieśniny Bosfor i Dardanele,  czy wreszcie sam Konstantynopol, miało tu znaczenie kluczowe. Współcześnie koncepcje Wandama są rozwijane w Rosji w kontekście sojuszu Rosji z krajami Południa, nastawionymi antyzachodnio, np. Iranem czy Syrią.

Antyzachodnie idee Konstantina Leontjewa i geostrategiczny wymiar koncepcji Aleksieja Wandama dały mocną teoretyczną podbudowę pod konserwatywny nurt rosyjskiej myśli geopolitycznej, który znalazł swoje ważne miejsce w krajobrazie ideowym współczesnej Rosji. O czym przyjdzie jeszcze napisać.