Kamil Gołaś: Federacja Rosyjska wobec państw Azji Środkowej

Kamil Gołaś

Region Azji Centralnej jest dla Rosji kolejnym ważnym obszarem, na którym posiada ona istotne interesy. Jest to region wysoce niestabilny wewnętrznie, co jest związane z utrzymywaniem się w tamtejszych państwach reżimów autorytarnych, czy nawet totalitarnych np. w Turkmenistanie. Paradoksalnie ta niestabilność i nieprzestrzeganie przez władze państw regionu norm i prawa międzynarodowego ułatwia Rosji ochronę i rozszerzanie jej wpływów w tym obszarze. Firmy zachodnie obawiają się inwestowania w niepewnych państwach, a zachodnia opinia międzynarodowa nie interesuje się regionem tak jak, np. Zakaukaziem. W rezultacie jedynym partnerem dla ubogich, słabych i niestabilnych państw regionu pozostaje Rosja. Należy jednak zauważyć, że w omawianym regionie dochodzi do kolizji interesów z innymi mocarstwami np. USA i Chinami, ale spory te nie mają takiego ciężaru gatunkowego jak te w innych rejonach zainteresowania. Do interesów Rosji w Azji Centralnej można zaliczyć zagadnienia bezpieczeństwa oraz kwestie ekonomiczne, przede wszystkim dotyczące wydobycia i tranzytu surowców energetycznych.[1]

Kazachstan jest największym państwem Azji Środkowej oraz jedynym posiadającym granicę z Rosją. Na jego terytorium znajdują się największe zasoby bogactw naturalnych. Według szacunków naukowców na terytorium tej republiki znajduje się 1/10 wszystkich minerałów kuli ziemskiej.[2] Innym elementem wymuszającym specjalne traktowanie Kazachstanu przez Rosję i resztę społeczności międzynarodowej była znajdująca się na jego terytorium broń nuklearna. Jednak prezydent Narsułtan Nazarbajew 19 maja 1992 r. ratyfikował porozumienie START I i zobowiązał się wycofać wszystkie rodzaje broni atomowej z terytorium swojego kraju w ciągu siedmiu lat.[3]

Kazachstan był jednym z niewielu państw całkowicie popierającym integrację w ramach WNP. Uważany był nawet za składnik „twardego jądra” integracji. Głównymi powodami takiej polityki była chęć wzmocnienia i stabilizacji państwa, zrozumienie, że powiązania gospodarcze z czasów ZSRR nadal mają duży wpływ na funkcjonowanie gospodarki kazachskiej. Istotna była również znaczna liczba Rosjan i innych Słowian zamieszkujących terytorium tego państwa. Elementy te wpływały na realizowanie wyważonej polityki wobec Rosji, która w perspektywie miała doprowadzić do większej niezależności Kazachstanu od wielkiego sąsiada.[4]

Kazachstan nie jest też, tak mocno jak niektóre państwa regionu, uzależniony od obecności militarnej Rosji na jego terytorium. Jest to wynik oddalenia od największych punktów zapalnych w regionie. Należy jednak pamiętać, że na terytorium kazachskim stacjonują żołnierze rosyjscy: w rejonie kosmodromu Bajkonur oraz na poligonie rakietowym w Prioziersku.[5]

Wydaje się, że najważniejsze interesy Rosji  w Kazachstanie mają charakter ekonomiczny. Rosja stara się umocnić swoją pozycję w tranzycie gazu i ropy przez Kazachstan, w czym odnosi sukcesy. Mniej korzystnie przedstawia się perspektywa w udziale w wydobyciu tych surowców na terenie Kazachstanu, w związku z konkurencją koncernów zachodnich, dysponujących większymi zasobami gotówki. Znaczenie ma tu również polityka władz kazachskich, które starają się zdywersyfikować źródła kapitału i współpracy.[6]

Pozytywne znaczenie dla wzajemnych stosunków Moskwy i Astany miało poparcie Rosji dla prezydenta Nazarbajwa 4 grudnia 2005 r. Przywódca Kazachstanu został wybrany na to stanowisko po raz trzeci.[7] Wydaje się, że stosunki z Kazachstanem mają wymiar najbardziej partnerski z wszystkich mających miejsce w regionie. Kazachstan co prawda stara się prowadzić zrównoważoną politykę wobec Rosji, Chin i USA, ale nie sprzeciwia się rosnącym wpływom Moskwy w swoim sektorze energetycznym. Z drugiej strony Rosja również podejmuje działania zmierzające do dalszego ocieplenia w dwustronnych stosunkach. Można do nich zaliczyć podpisanie umowy o delimitacji granicy między obydwoma państwami 18 stycznia 2005 r. oraz nie angażowanie się Rosji w ochronę ludności rosyjskojęzycznej na terytorium Kazachstanu, choć jej prawa polityczne nie są tam przestrzegane.[8] Wydaje się, że oprócz ochrony interesów ekonomicznych w tym państwie, Rosja jest również zainteresowana istnieniem swoistego pasa stabilności oddzielającego jej terytorium od głównych punktów zapalnych regionu.

Kirgistan jest jednym z najmniejszych i najbiedniejszych państw regionu. Jest również państwem najbardziej zrusyfikowanym.  Elementy te powodują, że można określić politykę Biszkeku jako zdecydowanie prorosyjską. Nie była tego w stanie zmienić nawet jedna z „kolorowych rewolucji”, która miała miejsce na terytorium kraju w roku 2005. Po upadku poprzedniego reżimu, nowy prezydent Kirgistanu Kurmanbek Bakijew udał się z  wizytą do Moskwy, aby zapewnić, że Rosja jest „strategicznym i najważniejszym sojusznikiem Biszkeku”.[9]

W interesie obu państw leży utrzymanie obecności militarnej Rosji na terytorium Kirgistanu. Dla Kirgistanu jest to ważne z powodu słabości struktur siłowych państwa oraz stosunkowo dużego natężenia działań zorganizowanych grup zbrojnych na jego terytorium. Największym problemem jest tu kirgiska część Kotliny Fergańskiej, która jest schronieniem dla terrorystów, watażków i fundamentalistów islamskich. Z kolei dla Rosji ważne jest przeciwdziałanie przedostawaniu się czynników destabilizacyjnych na terytorium Rosji oraz ograniczanie wpływów amerykańskiej obecności wojskowej w Kirgistanie. W 1999 r. Kirgizja nie była w stanie uporać się z 1000 – osobową grupą zbrojną operującą w tym obszarze.[10]

Na terytorium Kirgistanu znajdują się trzy obiekty wojskowe Rosji: baza wojsk lotniczych w Kancie (od 2003 r.), węzeł łączności w Czałdowarze, poligon doświadczalny na jeziorze Issyk – kul. Poza tym Rosjanie obawiają się, że Kirgistan pozostawiony samemu sobie mógłby stać się państwem o ustroju narkokratycznym, czyli o ścisłych powiązaniach elit rządzących z handlarzami narkotyków.[11] Słabość Kirgistanu oraz jego długa granica z Afganistanem są czynnikami, które zmuszają Rosję do zaangażowania się w tym państwie. Należy zauważyć, że mimo faktu, że Kirgistan nie jest atrakcyjnym partnerem gospodarczym dla Rosji, ta przeprowadza tam pewne inwestycje. Świadczy to o kompleksowym podejściu Rosjan do sytuacji w tym państwie. W interesie Rosji leży jak największa stabilność tego kraju, gdyż ewentualne wstrząsy polityczne w Biszkeku mogłyby negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo całego regionu.

Uzbekistan jest państwem centralnie położonym w stosunku do pozostałych państw Azji Środkowej. Graniczy z wszystkimi państwami tego regionu oraz ma największą liczbę ludności. Z tych powodów aspirował on do odgrywania roli regionalnego mocarstwa co ustawiało władze państwa na kursie kolizyjnym z polityką Moskwy.[12]  

Chcąc umocnić swoją pozycję względem pozostałych państw regionu Uzbekistan podpisał Układ Taszkencki, wszedł w skład Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej oraz przystąpił do Szanghajskiej Piątki.[13] Jednak, ku niezadowoleniu Rosji, Taszkient zaczął dystansować się od inicjatyw z udziałem Moskwy, a większe zainteresowanie przejawiał w projektach skierowanych, mniej lub bardziej, przeciwko Rosji. Wystąpił z Układu o bezpieczeństwie zbiorowym w 1999 r. oraz przystąpił do GUUAM.[14]

Do punktów spornych między Rosją a Uzbekistanem zaliczyć można wspomniane już aspiracje mocarstwowe Taszkientu, politykę wobec Tadżykistanu i Kirgistanu. Dla Rosji te dwa państwa są fundamentem jej obecności w Azji Centralnej, a dla Uzbekistanu naturalnymi kierunkami ekspansji. Z kolei elementem zbliżającym oba państwa jest jednoznacznie negatywny stosunek do fundamentalizmu islamskiego. Dla Rosji jest to czynnik destabilizujący cały region, dla Uzbekistanu ważny problem wewnętrzny, zwłaszcza w kontekście wydarzeń w Kotlinie Fergańskiej.[15]

W kontekście późniejszego zbliżenia między Uzbekistanem i USA ciekawy może wydawać się fakt, że na przełomie 2000 i 2001 r. Uzbekistan prowadził rozmowy z afgańskimi Talibami. Prawdopodobnie przedmiotem rozmów była kwestia poparcia przez Karimowa reżimu w Kabulu w zamian za pomoc Talibanu w likwidacji baz uzbeckich islamistów w Afganistanie.[16] Po atakach z 11 września Taszkient zaproponował Stanom Zjednoczonym udostępnienie własnego terytorium dla działań wojsk amerykańskich. Amerykanie przyjęli propozycję i rozlokowali się w bazie Chanabad w południowym Uzbekistanie. Dla Taszkientu był to korzystny układ, Waszyngton w trakcie operacji rozbił siły Islamskiego Ruchu Uzbekistanu, które były głównym problemem reżimu Karimowa. Z obecnością Amerykanów wiązały się również pomoc finansowa oraz wzmocnienie prestiżu Uzbekistanu na arenie międzynarodowej. W tym okresie zaczął być postrzegany jako główny filar bezpieczeństwa w Azji Środkowej.[17]

Oczywiście wywołało to zaniepokojenie Rosji, dla której wzmocnienie Uzbekistanu i wzrost zaangażowania Waszyngtonu w regionie były przeszkodami w realizacji własnej polityki. Drastyczna zmiana w konfiguracji politycznej Azji Środkowej nastąpiła po 13 maja 2005 r. W tym dniu miała miejsce masakra ludności cywilnej w Andiżanie. Uzbeckie służby bezpieczeństwa rozstrzelały demonstrujących z hasłami ekonomicznymi cywilów. Karimow odmówił wpuszczenia na własne terytorium personelu, który miał zająć się śledztwem w sprawie tego wydarzenia.[18]

Amerykanie mocno skrytykowali działania władz uzbeckich ,co doprowadziło do znacznego pogorszenia stosunków między obydwoma krajami. 29 lipca 2005 r. Uzbekistan zażądał likwidacji amerykańskiej bazy Chanabad, co nastąpiło w listopadzie 2005 r. Zwrot w polityce Karimowa był tym łatwiejszy, że Rosja i Chiny udzieliły mu bezwarunkowego poparcia i przyjęły tłumaczenie, że w  Andiżanie zabito uzbrojonych, islamskich terrorystów a nie bezbronnych cywilów. Dalszy ciąg wydarzeń bardzo dobrze obrazuje nową tendencję w polityce Uzbekistanu: w maju 2005 r. Taszkient wystąpił z GUAM, 14 listopada 2005 r. w Moskwie podpisano uzbecko – rosyjski sojusz wojskowy a 25 stycznia 2006 Uzbekistan wstąpił do Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej.[19]

W tym roku udało się również Rosji przejąć kontrolę nad gazociągiem, którym płynie gaz  z Turkmenistanu przez Uzbekistan co jeszcze bardziej wzmocniło jej pozycję w Taszkiencie.[20]Dla Rosji zbliżenie z Uzbekistanem jest istotnym sukcesem w regionie Azji Środkowej. Państwo, które było przez długi okres największym przeciwnikiem Rosji, sabotowało jej inicjatywy, w końcu zwróciło się w jej stronę. Wydaje się, że główny wpływ na ten fakt ma tolerancja Rosji wobec metod rządzenia w państwach azjatyckich. W tym przypadku decydujące znacznie ma bliskość kulturowa oraz postrzeganie zagrożeń w regionie, do których obie strony zaliczyły, oprócz islamskich fundamentalistów, „kolorowe rewolucje”.

Tadżykistan uważany jest za jednio z najmniej stabilnych państw w regionie.  Od początku istnienia niepodległego Tadżykistanu Rosja utrzymuje na jego terytorium własne siły zbrojne. Jest to zgodne z polityką bezpieczeństwa Rosji w regionie, która w ten sposób chce zapobiec całkowitej anarchizacji kraju, który nie posiadał własnych, regularnych sił zbrojnych oraz zabezpieczyć granicę z Afganistanem. Walki w Tadżykistanie trwały od maja 1992 r. do października 1993 r.[21] Dopiero 27 czerwca 1997 r. udało się podpisać porozumienie między władzami i opozycją tadżycką, które między innymi stanowiło o utworzeniu regularnej armii.[22]

W okresie operacji amerykańskiej w Afganistanie Tadżykistan podjął nieudaną próbę uniezależnienia się od Moskwy. W 2004 r. na spotkaniu Putina i Rachmonowa w Soczi zawarto porozumienie, które potwierdzało dominującą rolę Rosji w Tadżykistanie. Duszanbe zgodziło się na przekształcenie 201. Dywizji Zmechanizowanej w 4. bazę wojskową, przekazanie Rosjanom stacji optoelektrycznej „Okno” oraz zgodziła się na obecność rosyjskich doradców na granicy tadżycko – afgańskiej.[23] Obecność wojskowa w Tadżykistanie jest istotnym elementem polityki bezpieczeństwa Rosji. Należy pamiętać, że siły zbrojne stacjonujące w tym państwie są prawdopodobnie najsilniejszym zgrupowaniem wojskowym w regionie. Dzięki temu Rosja nie tylko chroni, niestety z ograniczoną skutecznością, granicę tadżycko – afgańską i utrudnia przemyt narkotyków do Azji Centralnej, ale również mocno zaznacza swoją obecność w regionie. Wojska rosyjskie w Tadżykistanie są istotnym symbolem wpływów Moskwy na omawianym obszarze.

Turkmenistan jest państwem prowadzącym politykę neutralności. Nie angażuje się w sprawy regionu. W Aszchabadzie rządy sprawuje Saparmurad Nijazow, któremu parlament turkmeński nadał tytuł Turkmenbaszy. Przywódca ten zaprowadził reżim totalitarny połączony z kultem własnej osoby.[24] Dla Rosji Turkmenistan jest istotny ze względów gospodarczych. Aszchabad jest największym, poza Rosją, producentem gazu ziemnego w regionie. Rosja zabiega o przejęcie kontroli nad eksportem turkmeńskiego gazu, aby w ten sposób zachować monopol w regionie oraz uniemożliwić niepokornym państwom (np. Ukrainie) dywersyfikację dostaw. Totalitarny reżim w Aszchabadzie jest w zasadzie korzystny dla Rosji. Dzięki niemu nie musi się ona przejmować konkurencją państw zachodnich. Jedynym potencjalnym rywalem są Chiny i w mniejszym stopniu Iran, którym w interesach nie przeszkadza łamanie praw człowieka. W rezultacie sytuacja wygląda tak, że Turkmenistan nie angażuje się we współpracę z żadnym państwem, a Rosja nie miesza się w sprawy wewnętrzne Aszchabadu, tak długo jak może kupować od niego gaz. W perspektywie regionu wydaje się , że Turkmenistan jest jednym z mniej znaczących państw w polityce Rosji.[25]

Polityka Rosji w regionie Azji Centralnej wydaje się być dużo bardziej skuteczna niż np. ta na Zakaukaziu. Moskwa prowadzi tu działania o wiele bardziej skoordynowane i mające znamiona przemyślanej polityki regionalnej. Rosji udało się nie tylko utrzymać początkową pozycję, ale również ją wzmocnić do czego w dużym stopniu przyczyniła się reorientacja polityki Uzbekistanu – poważnego „gracza” w regionie. Moskwa odniosła na tym obszarze wiele sukcesów: utrzymała obecność militarną w państwach regionu, nawet Uzbekistan wyraził wstępną zgodę na obecność Rosjan na własnym terytorium, doprowadziła do przejęcia kontroli nad wydobyciem, tranzytem i sprzedażą gazu ziemnego. Ogromnym sukcesem Rosji jest również fakt, że poszczególne państwa postrzegają ją jako jedynego gwaranta stabilności i bezpieczeństwa w regionie. Należy jednak nadmienić, że jest to również wynikiem stosunkowej słabości państw Azji Centralnej i pewnego odizolowania regionu od reszty świata ze względów zarówno technicznych jak i politycznych. Duże znaczenie ma również brak zaangażowania państw Zachodu poza kwestiami surowców energetycznych. Na razie pozycja Rosji w Azji Centralnej jest pewna, ale błędem Rosji jest nie rozwiązywanie głównych problemów regionu, a jedynie utrzymywanie ich w stanie „zamrożenia”. Nie udało się jej zlikwidować fundamentalizmu islamskiego w regionie, brak zaangażowania w sprawy diaspory doprowadził do znacznej utraty zaufania tejże do Rosji. Poza tym Rosja nie przedstawiła żadnej korzystnej perspektywy rozwoju dla regionu. W dłuższej perspektywie fakty te mogą doprowadzić do sytuacji, że obecność Rosji w Azji Środkowej będzie stanowiła dla niej coraz większy problem.