Geopolityka to dziedzina wiedzy, uprawiana naukowo jako subdyscyplina w ramach nauk społecznych, a także jako forma działalności politycznej (praktyka polityczna lub doktryna), koncentrująca się na relacjach między przestrzenią a siłą w kategoriach długookresowych. Dziedzina ta analizuje powstawanie, rozwój i przyczyny upadku potęg w czasie i przestrzeni. Posługuje się przede wszystkim perspektywami wielkoprzestrzennymi i długookresowymi. 

Geopolitycy poszukuja odpowiedzi m.in. na takie pytania:

    • Jak przestrzeń wpływa na formułowanie celów i interesów graczy międzynarodowych (państw i związków państw)?
    • Jakie są przyczyny powstawania i upadku państw?
    • Jakie znaczenie dla rywalizacji politycznej mają określone obszary geograficzne (obszary ?ciepłe? i ?zimne?)?
    • Dlaczego takie, a nie inne terytoria mają kluczowe znaczenie dla regionalnego lub globalnego układu sił w danym okresie?
    • Jaki jest realny stosunek sił w skali danego regionu i w skali globalnej?
  • Jakie czynniki miały charakter decydujący w historii ludzkości na narzucanie władzy politycznej nad przestrzenią?

Geopolityka koncentruje się na takich zagadnieniach jak:

    • rywalizacja o władzę (kontrolę) nad określonymi terytoriami, żyjącymi tam ludźmi, rozmieszczonymi tam zasobami naturalnymi oraz infrastrukturą;
    • polityczna wartość przestrzeni (obszary osiowe, strefy zderzeń, obszary buforowe, terytoria krytyczne);
    • walka o władzę w oderwaniu od badania czynników ideowych i aksjologii (sfery wartości), koncentracja na twardych, bezemocjonalnych interesach i odwiecznej żądzy władzy;
    • podział globalnej kontroli nad przestrzenią (stan posiadania, obszary kontroli, strefy wpływów);
    • przyczyny formowania się państw, mocarstw, imperiów i wpływ na te procesy czynników geograficznych;
  • przebieg stref wpływów w skali regionalnej i globalnej.

Geopolityka obejmuje zarówno tradycyjne (geograficzne) rozumienie przestrzeni (geopolityka klasyczna), jak i współczesne, obejmując m.in. przestrzeń informacyjną (geopolityka informacyjna, geopolityka krytyczna). Geopolityka opiera swoje badania na wielkich syntezach historycznych i geograficznych, analizując zależności między czynnikami geograficznymi i czasowymi,  a powstawaniem i rozwojem ośrodków siły w kategoriach historycznego długiego trwania. Przez ośrodki siły geopolityka rozumie zarówno państwa, bloki polityczne (gospodarcze, militarne), w określonych przypadkach także pozapaństwowe organizacje międzynarodowe, jak i szerzej ? cywilizacje. Jednym z ważniejszych współczesnych nurtów geopolityki jest analiza tzw. kodów geopolitycznych, czyli społecznych wyobrażeń przestrzeni politycznej i ich roli w walce o władzę i wpływy w środowisku międzynarodowym.

Subdyscyplinami geopolityki są m.in. geostrategia, geohistoria, geoekonomia, astropolityka, astrostrategia, geokultura. Dziedzinami pomocniczymi geopolityki są m.in. potęgonomia, potęgometria,  globalistyka, geozofia, dydaktyka geopolityki.

Twórcą pojęcia geopolityki był szwedzki badacz Rudolf Kjellén. Po raz pierwszy termin geopolityka został przez niego użyty w 1899 r. w artykule pt. Studier öfver Sveriges politiska gränser na łamach pisma “Ymer”. Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki akademickiej.

Do badaczy, którzy stworzyli fundamenty geopolityki i których określa się mianem jej ojców, zaliczanych jest pięciu geopolityków: Rudolf Kjellén, Friedrich Ratzel, Alfred Thayer Mahan,  Halford John Mackinder oraz Karl Ernst Haushofer. 

Ratzel stworzył geopolityczne podwaliny pod niemiecką koncepcję Mitteleuropy. Powiązał on ściśle dążenia polityczne z determinantem geograficznym. Mahan był amerykańskim oficerem marynarki wojennej (na emeryturze uzyskał stopień admiralski), którego koncepcja przewagi potęgi morskiej nad lądową wywierała olbrzymi wpływ na politykę USA od początków XX w. aż po Zimną Wojnę. Jego koncepcje odnoszące się do amerykańskiej supremacji są nadal stałym elementem kształcenia oficerów i dyplomatów w Stanach Zjednoczonych. Mackinder jest autorem najsłynniejszej koncepcji geopolitycznej związanej z ukutymi przez niego pojęciami: World Island (Światowa Wyspa) i Heartland (Śródlądzie; pierwotnie Pivot Area ? Obszar Osiowy). Jego zdaniem to na Światowej Wyspie (obejmującej Eurazję i Afrykę) rozgrywały się najważniejsze wydarzenia dziejowe. Na tym obszarze wyznaczył rejon krytyczny ? Heartland, usytuowany w jego środkowo-północnej. Geopolityczne prawo Mackindera sprowadzało się w skrócie do stwierdzenia: Kto panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Śródlądziem; kto panuje nad Śródlądziem, panuje nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem. Haushofer był założycielem najsłynniejszego pisma geopolitycznego ? ?Zeitshrift für Geopolitik?. Był on twórcą koncepcji geopolitycznej zakładającej podział świata na cztery regiony geopolityczne rozciągające się południkowo: amerykańską, niemiecką, rosyjską i japońską. Optował za niemiecko-rosyjskim połączeniem eurazjatyckiej masy kontynentalnej i utworzenia dominującej nad światem tellurokracji. Jego poglądy są dziś bardzo modne w Rosji.

Ojcowie geopolityki dali początek geopolityce klasycznej, badającej wpływ przestrzeni geograficznej na kształtowanie się relacji sił na przestrzeni dziejów oraz wytyczanie strategicznych interesów poszczególnych ośrodków siły.

Współcześnie geopolityka jest bardzo prężnie rozwijającą się gałęzią wiedzy.  Na świecie w ciągu ostatnich kilkunastu lat powstało wiele nowych uniwersyteckich, państwowych, jak i pozarządowych ośrodków zajmujących się badaniami geopolitycznymi. Można śmiało powiedzieć, że nie ma dziś ani jednego liczącego się na arenie międzynarodowej państwa, które nie prowadziłoby profesjonalnych badań geopolitycznych.

W Polsce geopolityka akademicka narodziła się bardzo wcześnie, bo na przełomie XIX i XX wieku. Jej źródłem był spór o przyczyny rozbiorów Polski w XVIII wieku oraz spór o granice i charakter ziem polskich. Ojcem geopolityki polskiej był Eugeniusz Romer, którego sztandarowe dzieła takie jak Rola rzek w historii i geografii narodów (1901), czy Ziemia i państwo. Kilka zagadnień geopolitycznych (1939), po dziś dzień nie straciły na swojej aktualności. Na kształt polskiej geopolityki duży wpływ miał naukowy spór między dwoma badaczami: wspomnianym już Eugeniuszem Romerem oraz Wacławem Nałkowskim. Ten ostatni stworzył tezę badawczą o “przejściowym” charakterze ziem polskich, zarówno w znaczeniu komunikacyjnym jak i kulturowym. Romer odniósł się do niej bardzo krytycznie, wskazując na pomostowy charakter ziem polskich, usytuowanych między Morzem Bałtyckim a Morzem Czarnym. Geopolityczny spór sprzed ponad stu lat jest nadal aktualny. Sprowadza się on do problemu określenia geopolitycznych granic Polski. 

WIĘCEJ NA ŁAMACH PUBLIKACJACH DOSTĘPNYCH W KSIĘGARNI GEOPOLITYCZNEJ

a

Print Friendly, PDF & Email
Powrót na górę