Leszek Sykulski: Eurazjanizm – terminologia, periodyzacja, główni przedstawiciele

Leszek Sykulski: Eurazjanizm – terminologia, periodyzacja, główni przedstawiciele
Yvon_Bitwa_na_Kulikowym_PoluCykl tematyczny: "Rosyjska geopolityka" – odc. 3
dr Leszek Sykulski
 
W dzisiejszym odcinku przedstawię periodyzację jednej z ważniejszych szkół w tradycji rosyjskiej geopolityki, którą jest eurazjanizm. Eurazjanizm (ros. evraziystvo) jako nurt myśli politycznej oraz koncepcja polityczno-filozoficzna i cywilizacyjna pojawił się na początku lat dwudziestych XX wieku w kręgach emigracji rosyjskiej. Na jego określenie w literaturze polskiej pojawiło się kilka terminów, m.in. „eurazjatyzm”, zaproponowany w 1922 r. przez Mariana Zdziechowskiego[1], „eurazjanizm”, użyty po raz pierwszy przez Mariana Uzdowskiego w 1928 r.[2], „euroazjanizm”, termin wprowadzony przez Lucjana Suchanka[3], „euroazjatyzm”, zaproponowany przez Andrzeja Andrusiewicza[4], czy „euroazjanizm” wprowadzony przez Hannę Kowalską[5].
 
Żadne z powyższych słów pod względem fonetycznym nie jest zbieżne z oryginałem. Zarówno w tym tekście, jak i kolejnych z niniejszej serii będę używał terminu „eurazjanizm”. Został on wprowadzony w pierwszych, przedwojennych tłumaczeniach pism Piotra Sawickiego[6], a także był używany przez władze II Rzeczpospolitej[7]. Na zwolenników tego nurtu ideowego w literaturze polskiej stosuje się określenia: eurazjaci, eurazjaniści, eurazjatyści, itd. Na podobnej zasadzie z przedrostkiem „euro-”. W tej serii tekstów stosować będę określenie „eurazjaniści”.
 
Ideologia eurazjańska upatrywała w Rosji osobny kontynent, „szóstą część świata”. Jej twórcy dowodzili, że Rosja stanowi odrębną cywilizację, która posiada do spełnienia szczególną misję w dziejach świata. Lew Gumilow pisał o istnieniu superetnosu eurazjatyckiego dzielącego się na poszczególne etnosy. Swoje podwaliny ideowe eurazjanizm budował w oparciu m.in. o koncepcją „Moskwa-Trzeci Rzym”. Kluczowym elementem tej ideologii była idea imperium oraz wrogi stosunek do Zachodu. Eurazjatyści uważali, że najazd mongolski na Ruś miał charakter zbawienny, ponieważ powstrzymał ekspansję cywilizacji łacińskiej na Wschód oraz pozytywnie wpłynął na charakter narodowy Rosjan. W zakresie ustrojowym eurazjatyzm odrzucał demokrację, propagując ideokrację, system rządów opierający się na z góry narzuconym systemie wartości i głównej idei[8].
 
Pewien charakter myślenia kategoriami ideologii eurazjańskiej dobrze oddaje słynny wiersz Aleksandra Błoka z 1918 r. pt. „Scytowie” (ros. Skify), którego fragment zacytuję poniżej:
 
Panmogolizm! Choć imię dzikie,
Mnie jednak mile ucho pieści…
Władimir Sołowiow
 
Miliony — was. Nas — mrowie, mrowie, mrowie.
Spróbujcie, zmierzcie wy się z nami!
Tak, my — Azjaci! my — dzicy Scytowie
Z pożądliwymi skośnymi oczami!
 
Nam — jedna chwila, wy — mieliście czas.
A my, jak niewolnicze roty,
Tarcze trzymaliśmy wśród wrogich ras
Mongołów i Europy!
(…)
O stary świecie! wiedz, ostatni raz
Na jasne bratnich uczt igrzyska,
Na ucztę pracy i pokoju — was
Przyzywa lira barbarzyńska![9]
 
Twórcami eurazjanizmu byli tacy myśliciele i pisarze jak Piotr Sawicki (1895-1968), Mikołaj Trubieckoj (1890-1938), Piotr Suwczyński (1892-1985),  Gienadij Wiernadski (1888-1973), Georgij Fłorowski (1893-1979), czy Lew Karsawin (1892-1952). Za najważniejszych prekursorów można uznać Mikołaja Danielewskiego (1822-1885) i Władimira Łamańskiego (1833-1914)[10]. Symboliczną datą powstania eurazjanizmu jest rok 1921, kiedy to w Sofii ukazała się drukiem praca zbiorowa czterech eurazjanistów Sawickiego, Suwczyńskiego, Fłorowskiego i Trubieckoja[11].
 
W periodyzacji ruchu eurazjańskiego, za Iwoną Massaką, można przyjąć podział na cztery okresy rozwoju. Pierwszy, okres zbierania idei, obejmował pierwsze pięć lat istnienia ruchu od 1921 do 1925 r. Wówczas to (1920) ukazała się m.in. fundamentalna książka Nikołaja Trubieckoja Europa i ludzkość (Europa i chelovechestvo). Drugi okres od 1925-1938 obejmuje czas konfliktów w łonie formacji i schyłek przedwojennego eurazjatyzmu. Kumulacją napięć w ruchu eurazjańskim stało się wydanie w 1928 r. tygodnika „Eurazja”. Po śmierci Trubieckoja w 1938 r. eurazjanizm zaczął powoli obumierać. Jego odrodzenie nastąpiło po 1991 r.[12]
 
Poniżej zamieszczam skany dokumentu pt. W sprawie nowego prądu politycznego wśród emigracji rosyjskiej (eurazjanizm) sporządzonego przez polski wywiad wojskowy (Oddział II SG WP), a znajdującego się w Archiwum Akt Nowych w Warszawie.
 
  AAN_eurazjanisci_skan1
 
AAN_eurazjanisci_skan2
 
AAN_eurazjanisci_skan3
 
Eurazjanizm zaczął się odradzać w drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX w. Na dobre jego rozwój można datować po upadku ZSRR, zakończeniu zimnej wojny i co za tym idzie rozpadzie globalnego układu bipolarnego, kiedy odrodził się jako przede wszystkim projekt geopolityczny wymierzony przeciwko światowej dominacji USA. Stał się swego rodzaju kontrpropozycją geopolityczną i ideologiczną dla całego obszaru WNP. Głównym wyznacznikiem neoeurazjanizmu (ros. neoevraziystvo), jak został ochrzczony w publicystyce i nauce, jest niechęć wobec Zachodu i wrogość wobec Stanów Zjednoczonych. Cywilizacji zachodniej neoeurazjaniści przeciwstawiają cywilizację eurazjatycką (słowiańsko-turańską). Cechą charakterystyczną neoeurazjanizmu, która odróżnia go wyraźnie od ruchu tkwiącego u jego korzeni, jest powszechne posługiwanie się geopolityką jako narzędziem argumentacji. Geopolityka jest w tym przypadku stosowana zarówno jako nauka (dyscyplina akademicka), ideologia, paradygmat badawczy, metodologia analityczna czy doktryna. Przez paradygmat badawczy rozumiemy ogólnie wzorzec, model prowadzenia badań i analiz. W tym konkretnym przypadku chodzi o takie podejście badawcze, które cechuje rozpatrywanie wszystkich, bądź większości zjawisk politycznych przez pryzmat środowiska geograficznego i jego wpływu na poszczególne wydarzenia i procesy[13].
 
Najwybitniejszym przedstawicielem neoeurazjanizmu, którego można nazwać śmiało jego ojcem we współczesnej Rosji, jest Aleksander Dugin (ur. 1962), filozof, politolog, socjolog, geopolityk, profesor Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (MGU). Dokonał on swoistej syntezy ideologii eurazjańskiej z paradygmatem geopolitycznym, zapładniając intelektualnie całe rzesze Rosjan od naukowców po polityków. Z uwagi na rolę, jaką Dugin odgrywa w rosyjskim ruchu neoeurazjańskim i w rosyjskiej geopolityce akademickiej, zasadne wydaje się bliższe przedstawienie jego sylwetki, co uczynię w osobnych kilku odcinkach.
 
Rozwój neoeurazjanizmu możemy podzielić na trzy etapy. Pierwszy etap od połowy lat 80-tych XX w. do 1993 r., obejmuje odrodzenie ideologii, pierwsze publikacje i wreszcie pierwszą próbę wejścia do bieżącej polityki. Był to najpierw czas pojawienia się ideologii eurazjańskiej w luźnych grupkach konserwatystów rosyjskich oraz okres pierwszych publikacji w 1989 r. w czasopiśmie „Sovetskaya Literatura”. Wówczas neoeurazjaniści koncentrowali się przede wszystkim na analizie dorobku zachodnich tradycjonalistów (Guenona, Steuckersa, Evoli itd.), a także klasyków geopolityki (Mackindera, Mahana, Haushofera itd.). W latach 1991-1993, zwolennicy neoeurazjanizmu podjęli próbę (ostatecznie nieudaną) syntezy swojej ideologii ze środowiskami nacjonalistycznymi, tzw. opozycji czerwono-brunatnej[14].
 
Drugi etap, 1993-2000, był okresem tworzenia teoretycznych podstaw ruchu i udanego zbliżenia się w charakterze eksperckim do pierwszorzędnych środowisk politycznych. To wówczas pojawiają się takie prace Dugina jak „Misteria Evrazii” czy „Osnovy Geopolitiki”. To także czas wielu publikacji klasyków geopolityki. Dugin i jego zwolennicy doradzają deputowanym do Dumy Państwowej i jej przewodniczącemu, zaczynają być obecni w telewizji, radiu (m.in. 101 FM, „Wolna Rosja”), prasie i Internecie (przede wszystkim strona stowarzyszenia i wydawnictwa Arctogeia: www.artco.ru). Jest również czas, kiedy najważniejsze ośrodki władzy państwem przejmują elementy języka i metodologii geopolitycznej, stworzonej w środowisku neoeurazjanistów. Wydaje się, że punktem zwrotnym była interwencja NATO w Jugosławii. Wówczas to język i argumentacja geopolityczna na dobre zadomowiły się w środowisku analityków kremlowskich. Z klucza geopolitycznego komentowali oni takie wydarzenia jak np. tzw. Pętla Primakowa. Okres ten kończy poparcie w wyborach prezydenckich Władimira Putina[15].
 
Trzeci etap, od 2001 do dziś, jest próbą poszerzenia przez ruch neoeurazjański swojej oferty geopolitycznej zarówno w Rosji, jak i poza jej granicami. W założeniu Międzynarodowego Ruchu Eurazjańskiego (ros. Mezhdunarodnoye yevraziyskoye dvizheniye) brali udział nie tylko przedstawiciele aż 20 regionów Federacji Rosyjskiej, ale także delegaci 22 państw. W skład władz ruchu weszli wysocy urzędnicy państwowi, jak np. A. Sokołow (minister kultury Federacji Rosyjskiej) W. Kałużny (wówczas rosyjski wiceminister spraw zagranicznych FR), A. Żafiarow (szef departamentu ds. partii i stowarzyszeń Ministerstwa Sprawiedliwości FR) czy M. Margiełow (szef komitetu Rady FR ds. międzynarodowych)[16].
 
W każdym z okresów rozwoju ideologii neoeurazjańskiej mamy do czynienia z silnym rozwojem badań naukowych w zakresie geopolityki, które są w dużej mierze zbieżne z zakresem zainteresowań neoeurazjanistów i w dużej mierze stanowią swoistą „naukową legitymizację” najważniejszych postulatów polityki międzynarodowej tego ruchu[17].
 
Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. zwolennicy neoeurazjanizmu skupieni byli wokół pism takich jak „Zavtra”, „Den’”, „Literaturnaya Rossiya”, „Put’”, „Elementy” czy „Sovetskaya Rossiya” oraz wokół ruchów politycznych, organizacji i ośrodków badawczo-analitycznych takich jak: Pamiat’, Russkiy Sobor, barkaszowcy, Grupa „Aries”, Instytut Specjalnych Badań Metastrategicznych, Stowarzyszenie „Arktogeja” czy Centrum Eurazjatyckich Inicjatyw Geopolitycznych. Do jednych z najważniejszych przedstawicieli neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji, obok Aleksandra Dugina można zaliczyć m.in. Aleksandra Sołżenicyna, Eligza Pozdniakowa, , Gejdara Dżemala, Hoż-Ahmed Nuhajewa, a także polityków takich jak Gienadij Ziuganow, Jewgienij Primakow, Władimir Żyrinowski, Aleksander Mitrofanow czy Natalia Narocznickaja[18].
 
 
Źródło: powyższy tekst jest nieznacznie zmienionym fragmentem artykułu: L. Sykulski, Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyński (red.), Między historią, literaturą, i polityką, Częstochowa 2009, ss.147-166. [cała książka do pobrania TUTAJ]
 
Reprodukcja: Adolphe Yvon – "Bitwa na Kulikowym Polu".
Źródło: wikimedia.org
 
 

[1] M. Zdziechowski, Eurazjatyzm rosyjski, [w:] M. Zdziechowski, Wybór pism, Kraków 1993, s. 385-403.

[2] M. Uzdowski, Eurazjanizm. Nowa idea w rosyjskim ruchu przeciwkomunistycznym, Warszawa 1928.

[3] L. Suchanek, Parias i Heros. Twórczość Eduarda Limonowa, Kraków 2001. L. Suchanek, Strażnik przestrzeni euroazjańskich. O publicystyce Eduarda Limonowa, „Slavia Orientalis” 1995, nr 1 s. 133-144.

[4] A. Andrusiewicz, Mit Rosji. Studia z dziejów i filozofii rosyjskich elit, t. 1-2, Rzeszów 1994.

[5] H. Kowalska, Euroazjanizm a literatura staroruska, [w:] Literatura rosyjska i jej kulturowe konteksty, pod red. R. Łużnego, Wrocław 1990.

[6] P. Sawicki, Eurazjanizm jako intencja dziejowa, „Przegląd Współczesny” 1933, nr 12, s. 95-112; tenże, Eurazjanizm. Idee i drogi literatury eurazyjskiej, tamże, s. 287-309.

[7] Archiwum Akt Nowych, zesp. 1191 (Attachés wojskowi RP przy rządach państw kapitalistycznych), sygn. AII/23, Raport nr 15561 (W sprawie nowego prądu politycznego wśród emigracji rosyjskiej /eurazjanizm/). Oddziału II (wywiadu wojskowego) dla Sztabu Generalnego Wojska Polskiego z 7.12.1927 r.

[8] I. Massaka, Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu, Wrocław 2001, s. 55-69; P. Eberhardt, Rosyjski eurazjatyzm i jego konsekwencje geopolityczne, „Przegląd Geograficzny” 2005, nr 77, z. 2, s. 174-180.                                                                           

[9] W oryg. Panmongolizm! Khot' imya diko, No mne laskayet slukh ono. Vladimir Solov'yev Mil'ony – vas. Nas – t'my, i t'my, i t'my. Poprobuyte, srazites' s nami! Da, skify – my! Da, aziaty – my, S raskosymi i zhadnymi ochami! Dlya vas – veka, dlya nas – yedinyy chas. My, kak poslushnyye kholopy, Derzhali shchit mezh dvukh vrazhdebnykh ras Mongolov i Yevropy! (…) V posledniy raz – opomnis', staryy mir! Na bratskiy pir truda i mira, V posledniy raz na svetlyy bratskiy pir Szyvayet varvarskaya lira!. Por. I. Massaka, Poszukiwanie korzeni eurazjatyzmu. „Scytowie”, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Studia Rosjoznawcze” 1999, nr 4.

[10] A. Ivanov, Y. Popkov, Y. Tyugashev, M. Shishin, Yevraziystvo: klyuchevyye idei, tsennosti, politicheskiye prioritety, Barnaul 2007, s. 7-16. R. Potocki, J. Potocka, Eurazjatyzm, [w:] Encyklopedia Białych Plam, t. VI, Radom 2001, s. 308–312.

[11] P.N. Savitskiy, V bor'be za yevraziystvo. Polemika vokrug yevraziystva v 1920-kh godakh,
http://gumilevica.kulichki.net/SPN/spn10.htm (27.02.2009).

[12] R. Bäcker, Międzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu?, Łódź 2000, s. 14-23, 30-31; I. Massaka, op. cit., s. 37-43. Por. R. Bäcker, Eurazjatyzm. Zarys dziejów organizacyjnych i ewolucji myśli politycznej, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Studia Rosjoznawcze” 1999, nr 4.

[13] R. Horvath, Beware the rise of Russia's new imperialism, “The Age” 2008, August 21. Na temat geopolityki zob. m.in. L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999; Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007; C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003; L. Sykulski, Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa 2009; T. Klin, Geopolityka: spór definicyjny we współczesnej Polsce, „Geopolityka” 2008, nr 1, s. 5-16.

[14] Evraziystvo i Rossiya: sovremennost’ i perspektivy, [w:] http://www.vodaspb.ru/files/analitics/2005/20050825-evraziistvo.pdf (18.05.2009).

[15] Por. I. Kobrińska, Pętla Primakowa, wpływ kryzysu kosowskiego na politykę zagraniczną Rosji, [w:] Świat po Kosowie, red. A. Magdziak-Miszewska, Warszawa 2000; LJ. Milinčic?, Vladimir Putin: moja bitka za Kosovo, Beograd 2007.

[16] http://evrazia.info/ (17.05.2009); http://www.anticompromat.ru/dugin/med_spr.html (17.05.2009).

[17] Zob. np. E. A. Pozdnyakov (red.), Geopolitika: teoriya i praktika, Moskva 1993; V. V. Razuvayev, Geopolitika postsovetskogo prostranstva, Moskva 1993; E. A. Pozdnyakov, Geopolitika, Moskva 1995; T. V.Andrianova, Geopoliticheskiye teorii XX v., Moskva 1996; K. S. Gadzhiyev, Vvedeniye v geopolitiku, Moskva 1997; K. S. Gadzhiyev, Geopolitika, Moskva 1997, V. V.Karpov, Geopolitika, Sankt-Peterburg 1999, T. A.Mikhaylov, Evolyutsiya geopoliticheskikh idey, Moskwa 1999; N. A. Nartov, Geopolitika, Moskva 1999; Y.U. V. Tikhonravov, Geopolitika, Moskva 2000. I. V. Alekseyeva, Ye. I. Zelenov, V. I.Yakunin, Geopolitika Rossii. Mezhdu Vostokom i Zapadom, Sankt-Peterburg 2001; V. A. Kolosov, N. S. Mironeneko, Geopolitika i politicheskaya geografiya, Moskva 2001; A. A. Gorodilov, S. D. Kozlov, Gepolitika, Kaliningrad 2003.

[18] M. Menkiszak, Rosyjskie wizje postzimnowojennego porządku międzynarodowego, [w:] Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, red. Roman Kuźniar, Warszawa 2005, s. 275-296. A. Szczepaniak, Eurazjatyzm w poglądach Aleksandra Dugina i Gejdara Dżemala, [w:] Trudne sąsiedztwo. Studia z dziejów stosunków polsko- rosyjsko-ukraińskich w XVI-XX wieku, red. A. Szczepaniak, Toruń 2007, s. 341-360.
 
 

Print Friendly, PDF & Email

Komentarze

komentarze

Powrót na górę